Τι είναι η ευτυχία; Μια γενική συνθήκη και παραδοχή; Είναι κάτι πολύ διαφορετικό για τον κάθε άνθρωπο; Βρίσκεται μέσα μας ή πρέπει να την αναζητήσουμε κάπου έξω από τον Εαυτό;
Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια αναφορά σε πρόσφατη συζήτηση που είχα περί ευτυχίας. Με ρωτάει μια φίλη μου, λοιπόν, τι είναι η ευτυχία για μένα. Απάντησα ότι η ευτυχία είναι μία επιλογή που κάνουμε. Δηλαδή, επιλέγω αυτή τη στιγμή, να ζω στο τώρα και να είμαι ευτυχισμένη με αυτό που είμαι, με την πραγματικότητα που βιώνω και αυτά που έχω.
Η λέξη “ευτυχία” είναι σαν μια μεγάλη ομπρέλα που από κάτω της έχει κι άλλες λεξούλες να τη συνοδεύουν. Ορισμένες από αυτές είναι η ευγνωμοσύνη, γαλήνη, χαρά, ικανοποίηση και άλλες. Όλα είναι στο μυαλό μας. Η επίγνωση της στιγμής και η απόλαυση των μικρών, καθημερινών πραγμάτων, είναι μία σημαντική αρχή. Υποθέτω ότι πολλοί από εσάς διαφωνείτε μαζί μου. Ασφαλώς, δεν είναι τόσο απλό να επιλέξει κανείς να είναι ευτυχισμένος και να το βιώσει κι όλας. Οπότε, θα περιμένω τα μηνύματά σας πάνω σ’ αυτό, στο email: ioanna@myalchemies.com.
Ο Σωκράτης για την ευτυχία
Η λέξη ευτυχία είναι σύνθετη, από το ευ και την τύχη, ευνοϊκή τύχη δηλαδή. Υπάρχει όμως τύχη, με την έννοια του τυχαίου; Ας ξεκινήσουμε την αναζήτηση της ευτυχίας, με τους φιλοσόφους στο πλευρό μας. Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθώ στον Σωκράτη. Στον πλατωνικό διάλογο: “Ευθύδημος”, συναντάμε μία αντιπαράθεση ανάμεσα στη διαλεκτική των σοφιστών και τη σωκρατική μέθοδο. Πρωταγωνιστές εδώ, δύο σοφιστές, ο Ευθύδημος και ο Διονυσόδωρος, οι οποίοι παίζουν σοφιστικά παιχνίδια με τον νεαρό Κλεινία, κάνοντας επίδειξη της τέχνης τους.
Τότε, ο Σωκράτης αναλαμβάνει να πάρει τη θέση τους και να δείξει πώς είναι η δική του διδασκαλία. Επιλέγει να ρωτήσει τον Κλεινία για την ευτυχία, ξεκινώντας με μια φαινομενικά απλοϊκή ερώτηση. Λέει λοιπόν:
«Θέλουμε άραγε όλοι οι άνθρωποι να ευτυχούμε; Ή μήπως αυτό το ερώτημα ανήκει σε αυτά που τώρα φοβόμουν ότι είναι γελοία; Γιατί είναι βέβαια ανόητο να ρωτάω τέτοια πράγματα. Γιατί ποιος από τους ανθρώπους δεν θέλει να ευτυχήσει;
– Δεν υπάρχει κανείς, αποκρίθηκε ο Κλεινίας.
– Καλά, απάντησα εγώ˙ έπειτα, επειδή θέλουμε να ευτυχούμε, πώς θα μπορούσαμε να το κάνουμε; Άραγε αν είχαμε πολλά αγαθά; Ή μήπως αυτό είναι πιο απλοϊκό από το άλλο;»
Ο Σωκράτης ξεκινά να απαριθμεί τα αγαθά που φέρνουν την ευτυχία και ο Κλεινίας συμφωνεί σε όλα. Πλούτος, υγεία, ομορφιά και άλλα σωματικά προτερήματα, καλή καταγωγή, δύναμη και, τέλος, τα αξιώματα, τα οποία συμπληρώνουν τον κατάλογο της ευτυχίας. Ωστόσο, αυτό είναι μόνο η αρχή για τον Σωκράτη, ο οποίος γνωρίζει αυτό που θέλει να αποδείξει και στόχος του είναι να καθοδηγήσει τον συνομιλητή του στη σωστή κατεύθυνση. Εξάλλου, σκοπός της Σωκρατικής μεθόδου δεν ήταν η μετάδοση νέας γνώσης, αλλά το να εκμαιεύσει κάτι που ο άλλος ξέρει ήδη, κάτι που έχει ήδη μέσα του!
Γνωρίζει ότι η ευτυχία δεν μπορεί να είναι τα προαναφερθέντα, καθώς δεν είναι υπεύθυνος ο ίδιος ο άνθρωπος για όλα αυτά. Η ευτυχία δεν είναι θέμα τύχης. Μήπως έχει παραλείψει κάτι, λοιπόν; Και συνεχίζει ρωτώντας τον Κλεινία: «Ποια αγαθά μας απομένουν;», ενώ συμπληρώνει: «Η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη και η ανδρεία ανήκουν και αυτά στα αγαθά ή όχι;». Ο νεαρός Κλεινίας συμφωνεί με τον δάσκαλο Σωκράτη, ο οποίος προσποιείται ότι ξέχασε το μεγαλύτερο αγαθό όλων για να το προσθέσει στα προηγούμενα: την ευτυχία. Αμέσως όμως το παίρνει πίσω, λέγοντας: «Γιατί είναι γελοίο, αυτό που προηγήθηκε νωρίτερα, αυτό να το προσθέτουμε πάλι και να λέμε τα ίδια δύο φορές. Η σοφία, βέβαια, είναι ευτυχία˙ αυτό το γνωρίζουν και τα παιδιά.» Και ο Κλεινίας απόρησε˙ γιατί ήταν ακόμη νέος και αφελής.
Η σοφία ως οδός για την ευτυχία
Τα επιχειρήματα του Σωκράτη ξετυλίγονται με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, ώστε να γίνουν εύκολα κατανοητά. Αρχικά, η ευτυχία δεν χρειάζεται καλή τύχη. Όπως με τον αυλητή θα έχεις καλύτερα αποτελέσματα στο παίξιμο του αυλού, το ίδιο συμβαίνει και με τον σοφό δάσκαλο. Με τον σοφό κυβερνήτη οι κίνδυνοι μειώνονται στη θαλασσοταραχή, το ίδιο με τον σοφό στρατηγό στον πόλεμο, ακόμη και με τον σοφό γιατρό, αν αρρωστήσεις. Έτσι λοιπόν, προκύπτει αβίαστα το πρώτο συμπέρασμα:
«Με τη σοφία δεν θα μπορούσε κάποιος να κάνει λάθος, αλλά αναγκαστικά θα πράξει ορθά και θα επιτύχει˙ γιατί διαφορετικά δεν θα ήταν σοφία.» Τα αγαθά φέρνουν την ευτυχία μόνο όταν μπορεί να τα χρησιμοποιεί κάποιος. Για παράδειγμα, ένας τεχνίτης που έχει όλα τα εργαλεία και δεν τα χρησιμοποιεί, δεν θα ήταν ευτυχισμένος μόνο με την κατοχή τους. Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό. Πρέπει να χρησιμοποιεί ορθά τα εργαλεία.
Όλα τα προαναφερθέντα αγαθά, πλούτος, υγεία, ομορφιά δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, διδάσκει ο Σωκράτης. Τα πάντα εξαρτώνται από τη σωστή χρήση τους. Διδάσκεται όμως η σοφία;
Ο Σωκράτης προέτρεπε τους συμπολίτες του να ενδιαφερθούν για την ευημερία της ψυχής τους. Ακόμη, πίστευε ότι η αυτογνωσία ήταν αρκετή για να ζήσει κανείς μια καλή ζωή. Ο καλύτερος τρόπος για να ζει κανείς ήταν να επικεντρωθεί στην αυτό-εξέλιξη και όχι στο κυνήγι του υλικού πλούτου. Η γνώση και η αρετή ήταν έννοιες αλληλένδετες και ζωτικής σημασίας. Η γνώση και η σοφία αποτελούν το μέσο για την ηθική δράση, καθώς η αληθινή ευτυχία εξαρτάται από το αν πράττουμε αυτό που είναι σωστό. Δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος, αν δρας αντίθετα με όσα πιστεύεις. Ο Σωκράτης με το βίο του, έδειχνε το αληθές των θεωριών του καθώς επέλεξε να παραμείνει αφοσιωμένος στην ηθική του και στην αλήθεια, παρά το τέλος στο οποίο τον οδηγούσαν. Η σοφία και η ηθική, ήταν λοιπόν βασικοί πυλώνες της ευτυχίας για τον φιλόσοφο.
Στα λόγια του αποδίδεται και το ότι: «Το μυστικό της ευτυχίας δεν βρίσκεται στο να αναζητάτε περισσότερα, αλλά στο να διαμορφώσετε τη δεξιότητα του να απολαμβάνετε τα λιγότερα.». Σύμφωνα με όσα αναφέραμε ως τώρα για τον Σωκράτη, η ευτυχία για αυτόν αποτελεί μια εσωτερική και βαθιά προσωπική διαδικασία. Στον διάλογο που προηγήθηκε, τόνισε ότι όλα αυτά τα αγαθά δεν μπορούν να φέρουν την ευτυχία, καθώς δεν εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Άρα, η ευτυχία δεν είναι θέμα εξωτερικών παραγόντων, αλλά βρίσκεται μέσα μας.
Πιστεύω ότι θα σας ενδιέφερε και το άρθρο: Αν θες να είσαι πραγματικά ελεύθερος, κάν’ το όπως ο Επίκτητος.
Θα χαρώ να λάβω τα μηνύματά σας για τις αντιλήψεις σας περί ευτυχίας, στο: ioanna@myalchemies.com.
