Αν θες να είσαι πραγματικά ελεύθερος, κάν’ το όπως ο Επίκτητος

Ο Επίκτητος (περ. 50 – 135 μ.Χ.) γεννήθηκε ως δούλος και το όνομά του σημαίνει “αποκτηθείς”. Η εμπειρία της δουλείας διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στη φιλοσοφία του περί ελευθερίας. Όλοι οι άνθρωποι, είτε δούλοι είτε ελεύθεροι διαθέτουν νου και σώμα, εσωτερικό και εξωτερικό κόσμο. Μπορεί κάποιος να είναι εξωτερικά ελεύθερος και εσωτερικά δούλος, ελεγχόμενος από επιθυμίες, πάθη ή άλλους ψυχολογικούς παράγοντες. Επίσης, κάποιος μπορεί να εξωτερικά δέσμιος, περιορισμένος σε κάποια φυλακή ή δούλος, αλλά εσωτερικά να να είναι ελεύθερος, απαλλαγμένος από κάθε απογοήτευση και δυσαρμονία.

Μετά την απελευθέρωσή του, ο Επίκτητος ίδρυσε μία σχολή στη Νικόπολη της Ηπείρου. Ανάμεσα στους μαθητές του ήταν και ο Λεύκιος Φλάβιος Αρριανός, ο οποίος κατέγραψε τις διαλέξεις του δασκάλου του για τον στωικισμό. Χάρη σε αυτόν έχουμε σήμερα οχτώ βιβλία “Διατριβών” και ένα “Εγχειρίδιον”, το οποίο συνοψίζει τις διδασκαλίες αυτές, σαν ένας οδηγός ζωής. Ουσιαστικά, ο ίδιος ο Επίκτητος δεν άφησε γραπτά. Ωστόσο, η πιστή καταγραφή του Αρριανού μας επιτρέπει να γνωρίσουμε το βάθος και την ουσία της φιλοσοφίας του.

Στην αρχή του Εγχειριδίου, αναφέρονται τα πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε και αυτά που δεν μπορούμε. Στα πρώτα λοιπόν, περιλαμβάνονται οι κρίσεις μας, οι παρορμήσεις και οι επιθυμίες μας. Σχεδόν όλα τα υπόλοιπα ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα υλικά αγαθά, την υγεία, το σώμα, την τύχη, την επιτυχία, τη φήμη κ.ά. Όσο δίνουμε προτεραιότητα σε αυτά, θεωρώντας λανθασμένα ότι περνάνε από το χέρι μας, καλλιεργούμε τη δυστυχία μας.

Θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει από αυτό ότι όσα μπορούμε να ελέγξουμε είναι αυτά που βρίσκονται στο μυαλό μας, στο πνεύμα μας και σίγουρα είναι άυλα. Ωστόσο, ο Επίκτητος δεν υποστηρίζει ότι ελέγχουμε όλα όσα συμβαίνουν μέσα μας, όπως κάθε σκέψη. Δεν ελέγχουμε πλήρως όσα βρίσκονται στο μυαλό μας, παρά μόνο κάποιες συγκεκριμένες πνευματικές δράσεις. Για παράδειγμα, δεν ελέγχουμε τις αναμνήσεις και τα συναισθήματά μας. Ελέγχουμε όμως την κρίση μας και όσα πηγάζουν από αυτήν.

Η σπουδαιότητα της κρίσης

Σύμφωνα με τον Επίκτητο οι κρίσεις μας είναι πολύ σημαντικές καθώς έχουν συνέπειες στις πράξεις. Ελέγχουν τις επιθυμίες και τις παρορμήσεις μας. Γι’ αυτό, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί με αυτές και όχι να τις αντιμετωπίζουμε βιαστικά και επιπόλαια. Μια κρίση, μπορεί να μας δημιουργήσει την πεποίθηση ότι κάτι είναι καλό και άρα να το επιθυμήσουμε. Συνεπώς, μπορεί να προχωρήσουμε σε μία σειρά από πράξεις για να το διεκδικήσουμε, εφόσον το κρίναμε ως καλό. Ωστόσο, τίποτα από όσα βρίσκονται έξω από εμάς δεν είναι από τη φύση τους καλά. Αποτελούν απλώς ύλη σε κίνηση. Όποια αξία λοιπόν, θεωρούμε πως έχουν τα πράγματα, ουσιαστικά είναι η αξία που η κρίση μας επέλεξε να τους αποδώσει. Μόνο ο ενάρετος χαρακτήρας είναι αυθεντικά καλός.

Οδεύοντας προς την ελευθερία

Ο Ζήνων, ο πρωταρχικός επικεφαλής της στωικής σχολής, υποστήριζε ότι η ελευθερία είναι αποκλειστικό προνόμιο των σοφών. Οι κατώτεροι, πνευματικά, άνθρωποι δεν είναι μόνο ανόητοι αλλά και δούλοι. Ίσως σας ακούγεται λίγο ρατσιστικό, σαν μία προώθηση του πνευματικού ελιτισμού, ωστόσο στην εποχή που ειπώθηκε ήταν εξαιρετικά ριζοσπαστικό.

Σε μία περίοδο όπου η οικονομία στηρίζεται στη δουλεία, τίθεται υπό αμφισβήτηση η αξιολόγηση των ανθρώπων με τις έννοιες του δούλου και του ελεύθερου. Αν η σοφία είναι το κριτήριο της ελευθερίας, οι άνθρωποι πρέπει να σταματήσουν να στρέφονται προς τον εξωτερικό κόσμο. Οφείλουν να μετατοπίσουν την εστίασή τους μέσα τους, στον πνευματικό κόσμο.

Κύριος κάποιου είναι όποιος έχει την εξουσία να παρέχει ή να στερεί όσα θέλει ή δεν θέλει ο άλλος. Όποιος, λοιπόν, θέλει να είναι ελεύθερος, να μην επιθυμεί ή να μην αποφεύγει ό,τι εξαρτάται από τους άλλους. Διαφορετικά, θα είναι εξ ανάγκης δούλος.

Επίκτητος, Εγχειρίδιον 14

Με απλά λόγια, όποιος θέλει να είναι ελεύθερος από οποιονδήποτε εξαναγκασμό, πρέπει να περιορίσει τι επιθυμίες και τις αποστροφές σε πράγματα στα οποία δεν έχει τον απόλυτο έλεγχο. Ο νους, αποτελεί το μοναδικό πεδίο στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί να είναι απόλυτα ελεύθερος και κυρίαρχος, υπό προϋποθέσεις. Στον νου, συμπεριλαμβάνεται η έννοια της βούληση, της κρίση και των κινήτρων. Εμείς είμαστε ο νους και ο νους εξαρτάται πλήρως από εμάς, όταν δεν επιτρέπουμε στις κοινωνικές επιταγές να ελέγχουν τις επιθυμίες και τις απέχθειές μας.

Ο Επίκτητος αναγνωρίζει ότι η κατάκτηση της ελευθερίας που περιγράφει είναι ένα επίπονο φιλοσοφικό επίτευγμα. Το να μην ποθούμε ό,τι δεν εξαρτάται από εμάς και όσα δεν είναι εφικτό να πραγματοποιηθούν, δεν είναι απλώς μια ανθρώπινη κατάσταση. Αποτελεί επίτευγμα ενός νου παιδευμένου και ενός χαρακτήρα απαλλαγμένου από τη ματαίωση και την απογοήτευση.

Για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα ποια είναι αυτά που εξαρτώνται από εμάς, τα αποκαλεί ως: εκ φύσεως ελεύθερα, αβίαστα και ανεμπόδιστα. Αντίθετα, αυτά που δεν εξαρτώνται από εμάς είναι ανίσχυρα, εξαρτημένα και υπόκεινται σε εμπόδια. Όταν ο άνθρωπος διατηρεί εσφαλμένη αντίληψη για την ταυτότητα αυτών των δύο κατηγοριών, οδηγείται σε απογοήτευση και ταραχή.

Πιο συγκεκριμένα, αν ο άνθρωπος θεωρεί ότι κατέχει πράγματα που είναι εκ φύσεως εξαρτημένα και όχι ελεύθερα ή ακόμη ότι κατέχει αυτά που δεν είναι δικά του, θα βιώσει τον πόνο. Στον αντίποδα, αν κάποιος αναγνωρίζει ότι κατέχει μόνο αυτά που είναι πραγματικά δικά του και τα εκ φύσεως ελεύθερα, τότε δεν θα μπορεί κανείς να τον καταπιέσει ούτε να τον εξαναγκάσει σε κάτι. Επίσης, δεν θα χρειαστεί να προβεί σε πράξεις που είναι ενάντιες στη θέλησή του.

Ακόμη, ο Επίκτητος υποστηρίζει ότι δεν είναι τα ίδια τα πράγματα που προκαλούν ταραχή στους ανθρώπους, αλλά η άποψη που έχουν για τα πράγματα. Όπως αναφέραμε όμως, ήδη, η άποψη είναι κάτι που μπορούμε να ελέγξουμε. Αν θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι και ευτυχείς, οφείλουμε να καταφέρουμε συνειδητά να την ελέγχουμε.

Ο Επίκτητος, δίνει ως παράδειγμα τον θάνατο, ο οποίος από μόνος του δεν είναι κάτι φοβερό. Το φοβερό είναι η άποψη ότι ο θάνατος είναι φοβερός. Είναι, λοιπόν, οι ίδιες μας οι απόψεις που ευθύνονται για τη στενοχώρια και την ταραχή μας και όχι τα πράγματα και οι καταστάσεις από μόνες τους. Οι απαίδευτοι άνθρωποι κατηγορούν άλλους για τη δυστυχία τους ενώ όσοι είναι σε διαδικασία μόρφωσης, τους εαυτούς τους. Ωστόσο, ένας πεπαιδευμένος άνθρωπος δεν κατηγορεί κανέναν, ούτε τον εαυτό του.

Μας συμβουλεύει, επίσης, να μη ζητάμε τα πράγματα να γίνονται όπως θέλουμε εμείς, αλλά να ευχόμαστε να συμβαίνουν όπως ακριβώς συμβαίνουν. Τότε, όλα θα κυλήσουν ομαλά!