Τα τελευταία χρόνια ακούμε όλο και συχνότερα τη λέξη «gaslighting». Μάλιστα, το 2022, σύμφωνα με το λεξικό Merriam-Webster, οι αναζητήσεις για αυτόν τον όρο αυξήθηκαν κατά 1.740%! Η αντίστοιχη, «λέξη της χρονιάς», για το λεξικό Collins, ήταν η: permacrisis (μονιμοκρίση), προερχόμενη από τις λέξεις: permanent crisis. Αυτό αν θέλετε, μπορούμε να το αναλύσουμε σε επόμενο άρθρο.
Επιστρέφοντας στο φαινόμενο του «gaslighting» που εξετάζουμε σήμερα, ας δούμε περί τίνος πρόκειται και πώς προέκυψε αυτή η λέξη. Βρισκόμαστε, λοιπόν, αντιμέτωποι με ένα ακόμη φαινόμενο χειραγώγησης. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μία μορφή ψυχολογικής κακοποίησης κατά την οποία ένα άτομο ή μια ομάδα, αναγκάζει κάποιον να αμφισβητήσει τη λογική του, τις αναμνήσεις του και την αντίληψή του για την πραγματικότητα. Όπως υποστηρίζει ο Robin Stern (PhD, Associate Director του Yale Center για τη Συναισθηματική Νοημοσύνη και συγγραφέας του “The Gaslight Effect”), είναι πάρα πολύ επικίνδυνο και ακραίο κάποιος να παραιτείται από την αντίληψή του για την πραγματικότητα.
Ο όρος «gaslighting» προέρχεται από ένα θεατρικό έργο του 1938, το οποίο μεταφέρθηκε και στη μεγάλη οθόνη το 1944. Ο τίτλος του ήταν Gaslight, από τις λάμπες πετρελαίου που άναβαν και έσβηναν “από μόνες τους”. Η ιστορία αυτή αναφέρεται σε έναν σύζυγο, ο οποίος προσπαθεί να πείσει τη γυναίκα του ότι τρελαίνεται. Η σύζυγος παρατηρεί ότι λείπουν πράγματά της, ακούει θορύβους από τη σοφίτα, βλέπει τις λάμπες πετρελαίου να αναβοσβήνουν (εξού και ο τίτλος). Ο υπαίτιος όλων αυτών, προσπαθεί να την πείσει ότι όλα αυτά είναι αποκυήματα της φαντασίας της και ότι οδηγείται στην τρέλα, για να πετύχει τους δικούς του σκοπούς.
Το προφίλ του gaslighter – δηλαδή, του θύτη
Θα χρησιμοποιώ τακτικά τη λέξη: θύτης, για να αναφερθώ σε αυτόν που υιοθετεί αυτή τη συμπεριφορά, και τη λέξη: θύμα, για αυτόν που την υφίσταται. Ο βασικός λόγος, είναι για να συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για μία σοβαρή ψυχολογική κακοποίηση, η οποία πρέπει να αναγνωριστεί, να ταυτοποιηθεί και να αντιμετωπιστεί.
Το προφίλ του gaslighter, συνήθως έχει αρκετά ίδια στοιχεία με αυτό του νάρκισσου. Την περίπτωση των νάρκισσων την έχουμε αναλύσει σε προηγούμενο άρθρο, το οποίο μπορείτε να βρείτε εδώ: Αναγνωρίζοντας έναν νάρκισσο. Στόχος του θύτη, είναι να ασκήσει έλεγχο πάνω στο θύμα του. Χρησιμοποιεί ποικίλες τακτικές, ώστε το θύμα να αρχίσει να αμφισβητεί την κρίση του, την αντίληψή του, τη λογική, τη μνήμη του και, ουσιαστικά, τον ίδιο του τον εαυτό. Η αυτοαμφισβήτηση καθιστά το θύμα ευάλωτο και εύκολα διαχειρίσιμο από τον θύτη.
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους ο θύτης υιοθετεί αυτή τη συμπεριφορά. Βασικές διαταραχές προσωπικότητας που σχετίζονται με το gaslighting, είναι η ναρκισσιστική και η αντικοινωνική. Όσοι πάσχουν από μία από αυτές τις διαταραχές, δίνουν στους ανθρώπους μία διαστρεβλωμένη άποψη του εαυτού τους. Επίσης, έχουν την τάση να χειραγωγούν τους άλλους για να επιτύχουν τους σκοπούς τους, με κάθε μέσο. Είναι πολύ σημαντικό να αναφέρουμε ότι δεν αναγνωρίζουν τις ενοχές ή τα ελαττώματά τους και τα προβάλουν στους άλλους.
Άλλος λόγος, μπορεί να είναι η εσκεμμένη απόπειρα του θύτη για έλεγχο και εξουσία πάνω σε κάποιον άλλον. Οι ψυχολόγοι διακρίνουν ακόμη μία περίπτωση. Ο θύτης να έχει υπάρξει θύμα αντίστοιχης μεταχείρισης. Συνήθως, αυτό εκκολάπτεται όταν ο ένας ή και οι δύο γονείς του έχουν υπάρξει gaslighters, οδηγώντας στην ανάπτυξη αυτής της συμπεριφοράς ως ένα μηχανισμό επιβίωσης. Συνεπώς, ο θύτης, στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι ικανός να αντιληφθεί αυτό που κάνει, να το αναγνωρίσει και, φυσικά, να το διορθώσει. Ένας ακόμη παράγοντας τέτοιας, κακοποιητικής συμπεριφοράς, είναι η έλλειψη ενσυναίσθησης και η χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη του θύτη.
Κυριαρχώντας, λοιπόν, σε κάποιον, ο θύτης αισθάνεται πιο δυνατός. Όταν, δηλαδή, έχει φέρει το θύμα του στην κατάσταση που θέλει, το θύμα τον χρειάζεται για να του επιβεβαιώνει την πραγματικότητα. Χρειάζεται την αποδοχή του θύτη για τη λογική σκέψη και τις αναμνήσεις του, καθώς έχει φτάσει σε σημαντικό σημείο αμφισβήτησης της αντίληψής του.
Επίσης, ο gaslighter μετατοπίζει την προσοχή από τα δικά του ελαττώματα, σε αυτά του θύματος. Έτσι, του είναι πιο εύκολο να κατηγορεί τον άλλον, αντί να αντιμετωπίσει την ευθύνη του, όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν όπως θέλει. Κλασικές τακτικές χειραγώγησης, περιλαμβάνουν:
- Ψέματα. Φράσεις όπως: “Δεν είπα αυτό, εγώ είπα ότι..”, είναι σύνηθες φαινόμενο. Ξεκάθαρα και εξόφθαλμα ψεύδη που σας κάνουν να απορείτε πώς μπορεί και τα λέει. Αυτό, όμως, είναι ένα από τα μυστικά της επιτυχίας του. Τόσα πολλά και καταφανή, που στο τέλος αναρωτιέστε: “βρε, μήπως κάπου τα λέει σωστά;”. Και κάπως έτσι, ξεκινάτε για πρώτη φορά να αμφιβάλετε για την πραγματικότητα που αντιλαμβάνεστε.
- Απαξίωση προς το πρόσωπό σας. Ο θύτης αρχίζει να λέει στον περίγυρο ότι ανησυχεί για την κατάσταση της ψυχικής και νοητικής σας υγείας. Ότι τον προβληματίζει η συμπεριφορά που έχετε τελευταία και, ίσως, να αρχίζετε να “τρελαίνεστε”. Αυτό, επηρεάζει την εικόνα που μέχρι τώρα είχαν όλοι αυτοί για εσάς και μπορεί να έχει δύο πολύ σημαντικές προεκτάσεις. Η μία, είναι όταν θα έχετε μια διαφωνία με τον θύτη, να μη θεωρηθείτε αξιόπιστος και να μη “βρείτε το δίκιο σας”. Η άλλη, είναι να παρακινήσει τους άλλους να σας φέρονται σαν, όντως, να έχετε χάσει τα λογικά σας. Μια τέτοια, μαζική αντιμετώπιση, μπορεί να έχει ολέθριες συνέπειες για τη λογική και την υγεία ενός ατόμου.
- Τακτικές απόσπασης προσοχής και αποπροσανατολισμού. Ο gaslighter φροντίζει να στρέψει την προσοχή του θύματος σε άλλο θέμα, ώστε να τον μπρεδέψει και να χάσει τον ειρμό της σκέψης του. Έτσι, αναλαμβάνει ο ίδιος τα ηνία της συζήτησης – διαφωνίας. Π.χ. “Γιατί το επαναφέρεις τώρα αυτό; Δεν θυμάσαι τότε που εσύ…;”. Κάπως έτσι, θα μπει το θύμα σε θέση άμυνας και θα προσπαθεί να εξηγήσει κάτι άλλο, που σίγουρα δεν ήταν αυτό που επεδίωκε ξεκινώντας τη συζήτηση.
- Υποβάθμιση των συναισθημάτων και των σκέψεων. Φράσεις του τύπου: “Γιατί είσαι τόσο ευαίσθητος/η;”, αποτελούν αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτής της τακτικής. Ο θύτης μειώνει την αξία και την ποιότητα τόσο της σκέψης όσο και των συναισθημάτων του θύτη, απαξιώνοντας τον ψυχισμό του.
- Αντιστροφή ευθυνών. Ο θύτης ισχυρίζεται ότι συμπεριφέρεται έτσι γιατί το θύμα τον προκάλεσε. Ενδεχομένως, να κατηγορήσει το θύμα ότι αυτό φέρθηκε πρώτα κατ’ αυτόν τον τρόπο και έτσι “αναγκάζεται” και ο ίδιος να υιοθετήσει τέτοια συμπεριφορά.
- Άρνηση της κακοποιητικής συμπεριφοράς. Ακόμα και αν ενημερώσετε τον gaslighter ότι αυτό που κάνει δεν είναι σωστό, αυτός θα σας απαντήσει ότι δεν κάνει κάτι λάθος. Γενικά, δεν κάνει λάθη. Μόνο οι άλλοι κάνουν…
- Αλλαγή της ιστορίας. Κάθε φορά που ανακαλούν ένα γεγονός, το αλλάζουν λίγο προς όφελός τους. Την επόμενη φορά που θα ξαναπούν την ίδια ιστορία, θα αλλάξουν κάτι άλλο, μια λεπτομέρεια, ώστε να συνεχίζει να είναι αληθοφανής, αλλά με τους ίδιους κερδισμένους. Αλλάζοντας την ιστορία ξανά και ξανά, η ιστορία ξαναγράφεται με νέους όρους και κατοχυρώνεται στις συνειδήσεις ως η πραγματική.
Σε ποιες σχέσεις παρουσιάζεται το gaslighting;
Το «gaslighting» μπορεί να εμφανιστεί σε οποιουδήποτε είδους σχέση. Είναι πιο συχνό φαινόμενο σε ρομαντικού τύπου σχέσεις, αλλά είναι εξίσου πιθανό να παρουσιαστεί σε οικογενειακό, φιλικό ή εργασιακό περιβάλλον. Ασφαλώς, και ο χώρος της πολιτικής προσφέρει πολύ εύφορο έδαφος για κάτι τέτοιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ, αποτελεί ένα άρθρο του Teen Vogue το 2016 με τίτλο: «Ο Ντόναλντ Τραμπ κάνει “gaslighting” στην Αμερική».
Ανάμεσα σε ζευγάρια, αυτή η κακοποίηση μπορεί να είναι πιο εντατική και μεθοδική, λόγω της εγγύτητας των προσώπων και του χρόνου που περνάνε μαζί. Μία ακόμα “παγίδα” σε αυτού του είδους τη σχέση, είναι ότι λόγω των συναισθημάτων, της αγάπης, ΘΕΛΕΙ το θύμα να πιστέψει τον θύτη. Όταν αυτή η συμπεριφορά χτίζεται σταδιακά, δεν χτυπάνε εύκολα τα καμπανάκια. Το έτερον ήμισυ βλέπει το ταίρι του με ροζ γυαλιά κι αυτό τον καθιστά ευάλωτο και εύπιστο. Επίσης, πολλοί αποφεύγουν τις διαφωνίες και τις έντονες συζητήσεις. Για να αποφύγουν, λοιπόν, μία ρήξη, αλλάζουν λίγο την οπτική τους για να συμφωνούν.
Σύνηθες μοτίβο σε αυτή τη συνθήκη, είναι η ανισότητα. Δηλαδή, συνήθως κάποιος έχει μία σχέση εξουσίας πάνω σε κάποιον άλλο. Για παράδειγμα, στη σχέση εργοδότη και υπαλλήλου. Η διαφορά στην ισχύ που έχει κάποιος έναντι του άλλου, μπορεί να μην είναι όμως απλώς η θέση στην ιεραρχία. Μπορεί κάποιος να αισθάνεται κατώτερος, λόγω δικών του συμπλεγμάτων, λόγω φυλετικής μειονότητας, εξωτερικών χαρακτηριστικών κτλ. Εδώ, τα στερεότυπα δρουν υπέρ του θύτη. Π.χ., κυριαρχεί η εσφαλμένη και ρατσιστική άποψη ότι οι γυναίκες είναι από τη φύση τους υστερικές ή/και υπερευαίσθητες. Αυτό είναι ένα πολύ ηχηρό παράδειγμα στερεότυπου.
Έρευνες δείχνουν ότι σε συντριπτική πλειοψηφία, τα θύματα του gaslighting είναι γυναίκες! Σύμφωνα με το forbes.com, οι γυναίκες δεν είναι τα κύρια θύματα μόνο σε ρομαντικές σχέσεις αλλά υφίστανται gaslight πολλές φορές και από τους γιατρούς τους. Οι γιατροί, αξιοποιώντας το στερεότυπο ότι οι γυναίκες είναι υπερβολικές, υποβαθμίζουν τις ανησυχίες για την υγεία τους. Συχνά, τους λένε ότι υπερβάλλουν για τα συμπτώματα και προσπαθούν να τις πείσουν ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με την υγεία τους.
Το «gaslighting» αποτελεί μία από τις σύγχρονες μορφές ψυχολογικής κακοποίησης και μπορεί να έχει ολέθριες συνέπειες για το άτομο το οποίο το υφίσταται. Αν σας ενδιαφέρει να δούμε περισσότερα επί του θέματος, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μου στο: ioanna@myalchemies.com. Μπορούμε να εξετάσουμε την ψυχολογία και τα χαρακτηριστικά του θύματος, καθώς και τρόπους αναγνώρισης και αντιμετώπισης μιας τέτοια κατάστασης.
Photos: thejapantimes, sandstonecare, thepleasantmind.com