Μελετώντας την Επικούρεια φιλοσοφία, μπορεί να καταλάβει κανείς πόσο απασχόλησε το ζήτημα της ευτυχίας και της ευδαιμονίας τόσο τον ίδιο τον Επίκουρο, όσο και τους μαθητές του. Στην αρχή του νήματος έχουμε την ευτυχία και στην άκρη του, απαντάμε στο ερώτημα:
τι χρειαζόμαστε πραγματικά για να είμαστε ικανοποιημένοι;
Η θεωρητικά απλή απάντηση του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου, ήταν: ευχαρίστηση. Ωστόσο, θα ήταν λάθος αν συνδέαμε την ευχαρίστηση του Επίκουρου με την απόλαυση των υλικών αγαθών.
Κύριο μέλημα είναι οι ψυχικές απολαύσεις και η αποφυγή του πόνου. Η ηρεμία της ψυχής ήταν εξέχουσας σημασίας για του Επικούρειους. Στόχος ήταν η επίτευξη μιας κατάστασης απαλλαγμένης από κάθε ψυχική οδύνη. Αυτό, το αποκάλεσε: αταραξία, δηλαδή έλλειψη ταραχής και ταλαιπωρίας. Μάλιστα, υποστήριζε πως ουσιαστικά αυτό επιδιώκουμε όλοι.
Ωστόσο, για να το επιτύχουμε, πρέπει πρώτα να εντοπίσουμε τις πηγές της ανησυχίας μας. Ο Επίκουρος, εντόπισε λοιπόν τέσσερις πηγές ψυχικής δυσφορίας και πρότεινε τρόπους αντιμετώπισης. Ο φιλόσοφος ήταν υπέρμαχος της σεμνής ζωής. Οι απολαύσεις ήταν απλές και στόχευαν στην ηρεμία της ψυχής εδώ και τώρα.
Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τις τέσσερις αιτίες της ψυχικής δυσφορίας του Επίκουρου, στείλτε μου το μήνυμά σας στο email: ioanna@myalchemies.com.
Η ευτυχία που μπορούν να προσφέρουν τα υλικά αγαθά
Για τα υλικά αγαθά και το μέτρο της ευτυχίας που μπορούν να μας προσφέρουν πίστευε τα εξής:
Οι βασικές μας ανάγκες είναι λίγες και εύκολες να ικανοποιηθούν: φαγητό, νερό, στέγη και ασφάλεια από τους εχθρούς μας. Για να καλύψει ο άνθρωπος αυτές τις ανάγκες, δεν απαιτείται πολλή προσπάθεια ή πολλά χρήματα. Τα στοιχειώδη, τα λίγα, είναι αρκετά. Όλες οι άλλες ανάγκες είναι επίπλαστες και απαιτούν κόπο και χρήμα για να αποκτηθούν. Αν καταφέρουμε και τις αποκτήσουμε, μας στερούν την ελευθερία, γιατί απαιτούν ακόμα περισσότερο κόπο και χρήμα για να τις κρατήσουμε. Αυτό μας δημιουργεί, φυσικά, περισσότερη αγωνία. Ενώ τα σώματά μας χρειάζονται όλα τα παραπάνω, το μόνο που χρειάζονται οι ψυχές μας είναι να είναι πεπεισμένες ότι τα σώματά μας θα πάρουν όλα αυτά που χρειάζονται.
Οι Επικούρειοι ήταν ιδιαίτερα λιτοί ως προς τη διατροφή τους και σπάνια απολάμβαναν κάτι περισσότερο από την κάλυψη της βιολογικής ανάγκης της πείνας. Διέθεταν τις δικές τους περιουσίες, χωρίς όμως να επιδίδονται σε κυνήγι ύλης ή σε βαθμό που να τους προκαλεί άγχος. Η περιουσία τούς παρείχε τη βασική ασφάλεια που χρειάζονταν για να κερδίσουν την ηρεμία τους και τίποτα περισσότερο.
Κοινή ασθένεια των ανθρώπων, είναι η εσφαλμένη τους αντίληψη για τα πράγματα. Μάλιστα, αυτό προκαλεί σύγχυση, η οποία εξαπλώνεται αέναα στους ανθρώπους. Η φιλοσοφία είναι αυτή που μπορεί να προσφέρει την ευτυχία στον άνθρωπο, με την έννοια ότι τον βοηθά να αποκτήσει ένα γαλήνιο νου. Μέσω της γνώσης και της σοφίας, ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει τις ματαιωμένες επιθυμίες και το άγχος για το μέλλον.
Παρατηρούμε πως αυτή η άποψη έχει κοινά στοιχεία με του Σωκράτη. Έχουμε, λοιπόν, και από τους Επικούρειους την υποβάθμιση της ύλης και την ανάδειξη της ψυχής. Για να διαβάσετε το άρθρο σχετικά με τις αντιλήψεις του Σωκράτη επί του θέματος, μπορείτε να μεταβείτε εδώ:
Τα μυστικά του Σωκράτη για καλή ζωή και ευτυχία.
Η απελευθέρωση από τον σωματικό πόνο και την ψυχική ταραχή
Κάποια στοιχειώδη προβλήματα που οδηγούν τους ανθρώπους στη δυστυχία, παραμένουν ίδια σε όλες τις εποχές. Ίσως γι’ αυτό η φιλοσοφία που μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες και να βρούμε την ευτυχία ακόμα και μέσα στις αντιξοότητες, είναι πάντα επίκαιρη, ακόμα και ύστερα από χιλιάδες χρόνια. Ο Επίκουρος, προσπάθησε να δώσει μια διέξοδο στη δυστυχία των ανθρώπων και της κοινωνίας του. Έτσι, μίλησε για την αξία της απελευθέρωσης από τον σωματικό πόνο και την ψυχική ταραχή.
Στην επιστολή προς Μενοικέα γράφει ο Επίκουρος: «Πᾶσα οὖν ἡδονὴ διὰ τὸ φύσιν ἔχειν οἰκείαν ἀγαθόν, οὐ πᾶσα μέντοι αἱρετή· καθάπερ καὶ ἀλγηδὼν πᾶσα κακόν, οὐ πᾶσα δὲ ἀεὶ φευκτὴ πεφυκυῖα». Δηλαδή, «Κάθε ηδονή λοιπόν, ακριβώς επειδή η φύση της μας είναι συγγενική, είναι καλό πράγμα· δεν συμβαίνει όμως να επιλέγουμε αδιακρίτως κάθε ηδονή. Ακριβώς όπως κάθε πόνος είναι κακό πράγμα κι ωστόσο δεν είναι όλοι οι πόνοι τέτοιοι που να μπορούμε να τους αποφεύγουμε».
Τα 2 είδη των ηδονών
Ο Επίκουρος διακρίνει τις ηδονές σε δύο είδη. Στατική ή καταστασιακή ηδονή καλείται η ευχάριστη διάθεση που έχει ο άνθρωπος όταν δεν βιώνει καμίας μορφής πόνο, σωματικό ή ψυχικό. Πρόκειται δηλαδή για μία κατάσταση. Η λέξη πόνος χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια και περιλαμβάνει τόσο τον σωματικό, όπως παραδείγματος χάριν τον πόνο που προκαλεί μία ασθένεια ή η πείνα, όσο και τον ψυχικό, όπως η στενοχώρια, η ανησυχία, η κατάθλιψη κ.ά. Υπό αυτήν την ερμηνεία, στην Επικούρεια φιλοσοφία νοείται η στατική ως η είναι η απουσία κάθε πόνου, «παντὸς τοῦ ἀλγοῦντος ὑπεξαίρεσις». Η απουσία του πόνου συνεπάγεται την ηδονή και αντίστροφα.
Η δεύτερη κατηγορία των ηδονών, σύμφωνα με τον Επίκουρο, είναι οι κινητικές ηδονές. Αυτές έχουν ως βάση την απόλαυση των αισθήσεων. Στην προηγούμενη κατηγορία, το χαρακτηριστικό ήταν η στατικότητα ή κατάσταση ενώ σε αυτήν είναι η ενέργεια. Η δράση που εκτελούμε μας προσφέρει την ευχαρίστηση των αισθήσεων. Ως τέτοια απόλαυση μπορεί να χαρακτηριστεί το φαγητό, το ποτό, η παρακολούθηση κάποιου θεάματος κ.τ.λ. Κάποιες από αυτές τις ηδονές λοιπόν, μπορούν να μας εξασφαλίσουν τη στατική ηδονή, ενώ κάποιες άλλες να μας δώσουν απλά ευχαρίστηση.
Τις κινητικές ηδονές πρέπει να τις εξετάζουμε προσεκτικά πριν τις επιλέξουμε, ώστε να μην μας προκαλέσουν πόνο αργότερα. Αυτές προέρχονται από εξωτερικά αίτια, τα οποία δεν εξαρτώνται από εμάς και δεν μπορούμε να τους ασκήσουμε έλεγχο. Αντίθετα, η στατική ηδονή είναι μία εσωτερική κατάσταση. Είναι ξεκάθαρο στον Επίκουρο ότι οι κινητικές ηδονές έχουν δευτερεύουσα σημασία. Το μόνο καθ’ αυτό αγαθό είναι η στατική ηδονή που αποτελεί φυσική κατάσταση όλων των ζώντων οργανισμών.
Η επίτευξη της στατικής ηδονής
Ωραία όλα αυτά στη θεωρία, αλλά στην πράξη, πώς μπορούμε να κατακτήσουμε αυτήν την στατική ηδονή; Ο καθένας πρέπει να “δουλέψει” με τον εαυτό του γιατί αυτή η κατάσταση είναι υπόθεση εσωτερικής διεργασίας.
Η ευδαιμονία του ανθρώπου απορρέει από τη βούληση και τη λογική διάθεση να εντάξει στη ζωή του την ποιότητα και την ομορφιά. Με σύνεση και σωφροσύνη πρέπει να επιλέγει ελεύθερα και να συνυπολογίζει το κόστος και την ωφέλεια της κάθε επιλογής. Μπορεί να αποφύγει μία ηδονή γιατί στο μέλλον θα του προκαλέσει πόνο. Αντίστοιχα, μπορεί να επιλέξει έναν πόνο που θα τον οδηγήσει σε μία στατική ηδονή. Η μακαριότητα και η ευδαιμονία είναι αποτελέσματα προσωπικής προσπάθειας.
Σύμμαχοι αυτής της προσπάθειας είναι η Γνώση και η Αρετή. Η γνώση, με την έννοια των επιστημών, που μας αποδεσμεύει από το φόβο του άγνωστου και του ανεξήγητου. Η αρετή, ως κεντρική έννοια με όλες τις αρετές που περιλαμβάνει, όπως την σωφροσύνη, την εγκράτεια, τη δικαιοσύνη, την ανδρεία κ.ά. Η αρετή και η σοφία οδηγούν στην Ηδονή. Στην επιστολή προς Μενοικέα επίσης αναφέρεται πως: δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς ευχάριστα, χωρίς να ζει με σύνεση, ομορφιά και δικαιοσύνη και το αντίθετο. Η αρετή αποτελεί αναπόσπαστο και απαραίτητο κομμάτι της ηδονής, καθώς συντελεί στη δημιουργία της αρμονίας και της εσωτερικής γαλήνης.
Είμαστε ελεύθεροι, άρα υπεύθυνοι
Από όλα αυτά που μας άφησε παρακαταθήκη ο Επίκουρος, ας μην ξεχνάμε την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. H ελευθερία είναι πολύ σημαντικός παράγοντας ευχαρίστησης. Είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε αυτά που μας ωφελούν και να αποφεύγουμε αυτά που μας βλάπτουν. Ωστόσο, για να πραγματοποιήσουμε τις σωστές επιλογές πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε τη γνώση του τι είναι καλό, ωφέλιμο και οδηγεί στην ηδονή. Ύστερα, πρέπει να έχουμε τη γενναιότητα και το σθένος να ακολουθήσουμε αυτόν τον δρόμο.
Αν ο ίδιος ο άνθρωπος, ο κάθε ένας από εμάς, δεν είναι διατεθειμένος να βρει τη γαλήνη μέσα του, δεν θα μπορέσει να τη βρει ούτε έξω του.