Το μόνο βέβαιο πράγμα στη ζωή είναι ο θάνατος. Από τη στιγμή που κάποιος γεννιέται, σίγουρα κάποια στιγμή θα πεθάνει. Το τι άλλο θα συναντήσει στο μονοπάτι της ζωής του είναι άγνωστο, όλα είναι πιθανά, βέβαιο όμως και απόλυτο είναι ένα: ο θάνατος. Ο θάνατος και ο έρωτας απασχόλησαν όσο λίγα ζητήματα τους φιλοσοφικούς στοχασμούς, μάλιστα, πολλές φορές μελετώνται ως ζεύγος αντιθέτων. Σε ανάλογο βαθμό έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης και για την τέχνη, επηρεάζοντας διάφορες πτυχές της καθημερινότητας των ανθρώπων. Για να το κατανοήσουμε καλύτερα αυτό, θα αναλύσουμε το ρεύμα “Vanitas” που άνθισε ιδιαίτερα στο Μεσαίωνα και αποτυπώθηκε με την περίφημη φράση “memento mori”.
Για την ιστορία, να αναφέρουμε ότι ως έκφραση έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ρώμη. Πιστεύεται ότι οι σκλάβοι που συνόδευαν τους στρατηγούς σε παρελάσεις νίκης, ψιθύριζαν αυτή τη φράση ως υπενθύμιση της θνητότητας του στρατηγού, για να τον αποτρέψουν να διαπράξει ύβρη. Ουσιαστικά, να μην θεωρήσει ότι είναι άτρωτος επειδή κέρδισε σε κάποια μάχη, να μην πιστέψει ότι είναι δυνατός και αθάνατος όπως οι θεοί. Η υπερηφάνεια και η αυτοπεποίθησή του να μην υπερβούν τα λογικά όρια και ξεχάσει ότι είναι απλά ένα φθαρτός άνθρωπος, που δεν θα ξεφύγει από την καθολική, απόλυτη μοίρα. Αργότερα, στο Χριστιανισμό, χρησιμοποιήθηκε για να υποβαθμίσει την παρούσα ζωή υπενθυμίζοντας στους ανθρώπους πως η Αληθινή και Αιώνια ζωή είναι στους Ουρανούς. Τονίζεται, έτσι, η ματαιότητα της ύλης, των επίγειων αγαθών και απολαύσεων, με στόχο ο άνθρωπος να στραφεί προς το Θεό για τη λύτρωση της ψυχής του. Στόχος ήταν η μετατόπιση του κέντρου προσοχής και φροντίδας του ανθρώπου στην πνευματικότητα και στην προοπτική της μετά θάνατον ζωής. Απαλλαγή από τις επίγειες ανησυχίες, καθότι είναι μάταιες.
Φτάνοντας στο Μεσαίωνα, λοιπόν, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεκμετάλλευτο το ρεύμα για τη ματαιότητα της ύλης και του πλούτου, το οποίο η ίδια υποδαύλιζε, κυρίως μέσω της τέχνης. Κατά το Μεσαίωνα, ο σκοταδισμός εισχώρησε σε όλες τις πτυχές του ανθρώπινου βίου. Κάθε απόπειρα για εξέλιξη που δεν περιλάμβανε και δεν δόξαζε την Εκκλησία κατακρινόταν και συναντούσε το βέβαιο τέλος της. Οι Σταυροφορίες, το κυνήγι μαγισσών, η Ιερά Εξέταση και οι υπόλοιπες μέθοδοι που χρησιμοποιούσε η Εκκλησία για να χειραγωγήσει το πλήθος, τρομοκρατούσαν τους ανθρώπους. Αυτή η τρομοκρατία είχε ως στόχο τον έλεγχό τους και την απόλυτη υποταγή. Αυτό σημαίνει πλήρη υπακοή σε όλα τα διατάγματα και τις απαιτήσεις, αποδοχή χωρίς αμφισβήτηση. Το πνευματικό επίπεδο των κοινωνιών βυθιζόταν όλο και περισσότερο, τη στιγμή που ο μόνος κερδισμένος ήταν η Εκκλησία. Οι κληρικοί πλούτιζαν από τις προσφορές των φτωχών, οι οποίοι είτε προσπαθούσαν να εξαγοράσουν τη σωτηρία της ψυχής τους, είτε απλά υπάκουγαν σε νόμους που περιστασιακά τους υποχρέωναν σε καταβολή χρημάτων για την ενίσχυση του «θείου έργου». Η ζωή τους κατακλύστηκε από ματαιότητα και σκοτάδι. Είναι, λοιπόν, λογικό, να μιλάμε πλέον για ανθρώπους στερημένους, απογοητευμένους, έτοιμους να δεχτούν οτιδήποτε νέο τους υποσχεθεί μία καλύτερη ζωή.
Στις αρχές του 16ου αιώνα η παπική εξουσία άρχισε να χάνει το κύρος που απολάμβανε κατά το Μεσαίωνα. Παράλληλα, έχουμε στην Ευρώπη την ανάδυση του κινήματος του Μαρτίνου Λούθηρου, το οποίο έπληξε με τη σειρά του την καθολική εκκλησία. Οι πάπες προσπαθούσαν να συλλέξουν το χρήμα στη Ρώμη, ενώ οι πιστοί ήταν απογοητευμένοι από τη διαφθορά του κλήρου. Επέρχεται λοιπόν μια κοινωνική παρακμή, καθώς ο απλός λαός κάνει στροφή στις υλικές απολαύσεις και απομακρύνεται από όσα πρεσβεύει η καθολική εκκλησία. Έχουμε την απαρχή της ηθικής κατάπτωσης, η οποία επήλθε ως απόρροια πολλών γεγονότων. Η εκκλησία για να προστατεύσει τα συμφέροντά της, για να διατηρήσει την τάξη και τον έλεγχο στο ποίμνιο αλλά κυρίως για να συνεχίσει να συλλέγει τον πλούτο των πιστών, προχώρησε στην Αντιμεταρρύθμιση. Στόχος αυτού του προγράμματος ήταν η εξυγίανση των ηθών του κλήρου και η ανάκτηση της εμπιστοσύνης του λαού. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν θρησκευτικά τάγματα που προέβησαν σε ιεραποστολικές δράσεις και στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ωστόσο, το 17ο αιώνα, η οικονομική κρίση οξύνθηκε και οι πόλεμοι ανάμεσα σε Ισπανούς και Γάλλους που είχαν ως επίκεντρο την Ιταλία, έφεραν αντίστοιχες οικονομικοκοινωνικές συνέπειες. Αυτή είναι μια πρώτη ματιά, πολύ επιδερμική στα γεγονότα της εποχής, ωστόσο, μας βοηθά σημαντικά να κατανοήσουμε ευκολότερα την τέχνη της εποχής.
Πιο συγκεκριμένα, έχουμε έντονη την εμφάνιση του θέματος «vanitas», «memento mori», δηλαδή η ματαιότητα της ζωής, του υλισμού αλλά και η υπενθύμιση του θανάτου, συνεχίζουν να αποτελούν αγαπημένο θέμα καλλιτεχνών και μετά τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Το δίπολο ζωή και θάνατος πάντα ενέπνεε την τέχνη, ωστόσο σε αυτήν την περίοδο, η υπενθύμιση του θανάτου πραγματοποιούνταν με τη νεκρή φύση ή σύμβολα που υποδήλωναν το θάνατο, κυρίως νεκροκεφαλές, σκελετούς και τάφους. Άλλα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ήταν το κερί, τα λουλούδια και η κλεψύδρα.
Ιδιαίτερη άνθιση στη ζωγραφική παρατηρούμε σε εκκλησιαστικά θέματα που ενέχουν μέσα τους το στοιχείο του θανάτου, όπως απεικονίσεις των παθών του Χριστού, αποκεφαλισμό και σταύρωση αγίων κ.ά. Ίσως αυτά τα θέματα να επιλέχθηκαν από τους καλλιτέχνες όχι μόνο λόγω του ρεύματος «memento mori» αλλά και λόγω των θρησκευτικών αναταραχών της καθολικής εκκλησίας.
Σήμερα, τέτοια υπενθύμιση αποτελούν διάφορες εκδηλώσεις και έθιμα, τόσο κοινωνικά όσο και θρησκευτικά σε πολλούς πολιτισμούς και θρησκείες ανά τον κόσμο. Ενδεικτικά, να αναφέρω το Ορθόδοξο Ψυχοσάββατο, όπου μνημονεύουμε τους κεκοιμημένους, προσευχόμαστε για τις ψυχές τους, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί και ως υπενθύμιση της καθολικότητας του θανάτου. Στο Μεξικό και γενικότερα στη Λατινική Αμερική εορτάζεται η Ημέρα των Νεκρών, η περίφημη Día de los Muertos.
Αν το θέμα σας φαίνεται λίγο… μακάβριο, ξανασκεφτείτε το! Η υπενθύμιση του θανάτου μας βοηθά να εκτιμήσουμε τη ζωή! Δεν έχουμε άπειρο χρόνο στη διάθεσή μας, οπότε ας μην αφήνουμε για αύριο αυτό που μπορούμε να κάνουμε σήμερα, γιατί ίσως το αύριο για εμάς δεν έρθει. Ας ζήσουμε ΤΩΡΑ, την κάθε στιγμή, την κάθε εμπειρία. Μόνο το “τώρα” έχουμε, κι αυτό με τη σειρά του, μόλις πέρασε και χάθηκε. Ας διεκδικήσουμε αυτά που θέλουμε τώρα, ας κυνηγήσουμε τα όνειρά μας τώρα και ας εκτιμήσουμε τους ανθρώπους που αγαπάμε τώρα. Απλά, ας ζήσουμε ΤΩΡΑ!