Η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας ή αλλιώς της Μελλοντικής Κρίσεως, είναι μία τοιχογραφία που απαντάται σε πολλά μοναστήρια και εκκλησίες. Αυτή τη φορά, οι εικόνες που σας μεταφέρω είναι από την Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου στα Μετέωρα. Η αλήθεια είναι ότι είχα επισκεφθεί ξανά αυτό το μοναστήρι πριν από πολλά χρόνια με γκρουπ. Μάλιστα, υπήρχε και ένας ιερέας μαζί μας και επειδή αυτή η τοιχογραφία μου είχε προκαλέσει φόβο σαν παιδάκι που ήμουν, τον είχα ρωτήσει γιατί βλέπουμε αυτά τα τρομακτικά πράγματα μέσα στην εκκλησία. Θυμάμαι αμυδρά να μου εξηγεί κάτι για τα μαρτύρια της Κολάσεως και είχε χαραχτεί στη μνήμη μου το περί τριγμού των οδόντων που είχε πει.
Τα χρόνια μπορεί να πέρασαν αλλά οι απορίες και οι προβληματισμοί είναι για να λύνονται. Ξαναπήγα, λοιπόν, Μονή Αγίου Στεφάνου και έκανα την ίδια ερώτηση σε μία μοναχή που ήταν πολύ φιλική και ενδιαφερόταν να μας εξηγήσει τι σημαίνει το κάθε τι που βλέπουμε εκεί μέσα. Έτσι λοιπόν, θα μεταφέρω και σε εσάς όχι μόνο αυτά που είπε, αλλά και όσα βρήκα σε βιβλία περί του συμβολισμού αυτής της τοιχογραφίας.
Παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας: πηγές έμπνευσης και θέματα
Μετά το τέλος του παρόντος κόσμου και την ανάσταση των νεκρών, ακολουθεί η Δευτέρα Παρουσία του Χριστού και η Μέλλουσα Κρίση. Για τα γεγονότα αυτά, σύμφωνα με τα ευαγγέλια, μίλησε ο ίδιος ο Χριστός στη διδασκαλία Του. Εν συνεχεία, για τα έσχατα έχουμε αναφορές από τους μαθητές και τους Αποστόλους, με αποκορύφωμα την Αποκάλυψη του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Ιωάννη. Επίσης, πολλοί προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης μίλησαν για τους έσχατους καιρούς.
Όλες αυτές οι περιγραφές που μας μεταφέρονται και ειδικότερα από τα παλαιοδιαθηκικά κείμενα, επηρέασαν σημαντικά την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Οι εικόνες που απαρτίζουν το σύνολο αυτής της παράστασης, στέλνουν συγκεκριμένα μηνύματα στους πιστούς μέσα από τα σύμβολά τους.
Από την κορυφή προς το κάτω μέρος της τοιχογραφίας, διακρίνουμε τα θέματα ως εξής: Δέηση, ετοιμασία του Θρόνου, ζυγός της Δικαιοσύνης, Πύρινος Ποταμός, Κόλαση, Παράδεισος, τάγματα Δικαίων και Βύθιος Δράκοντας. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, την επί μέρους ανάλυση.
Ερμηνεία συμβόλων
Η παράσταση ξεκινά με την απεικόνιση της Δεήσεως. Ο Χριστός βρίσκεται στο κέντρο, καθισμένος πάνω σε εξαπτέρυγα Σεραφείμ και Χερουβείμ. Περιβάλλεται από ένα στεφάνι με φωτεινές ακτίνες, το οποίο συμβολίζει τη Δόξα Του. Οι έγχρωμοι δακτύλιοι σε αποχρώσεις του θαλασσί παραπέμπουν στο άκτιστο Φως και τον θείο γνόφο, εντός του οποίου κατοικεί ο Θεός.. Το πιο προσιτό και μεθεκτό σε εμάς είναι το πιο ανοιχτόχρωμο, το οποίο μπορεί να θεαθεί από τους κεκαθραμένους.
Εμφανείς είναι και οι πληγές στα χέρια και τα πόδια του Χριστού από τη Σταύρωση. Αυτό αποτελεί μια υπενθύμιση της Θείας Οικονομίας για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η Ενανθρώπιση, το Πάθος, η Σταύρωση και η Ανάσταση, έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να νικήσει τον θάνατο στα όρια της προσωπικής του ζωής. Το λυτρωτικό έργο της πορείας του ανθρώπου ολοκληρώνεται με τη Δευτέρα Παρουσία και την Μέλλουσα Κρίση, η οποία οδηγεί στην αιωνιότητα.
Δίπλα στον Χριστό εικονίζεται η Παναγία και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ενώ δεξιά κι αριστερά από τα τρία αυτά κεντρικά πρόσωπα βρίσκονται οι Απόστολοι σε έδρανα-θρόνους. Κατέχουν αυτήν την ξεχωριστή θέση και τιμή γιατί εγκατέλειψαν τα πάντα προκειμένου να κηρύξουν το λόγο του Κυρίου σε όλα τα έθνη. Οι άγγελοι που βρίσκονται πίσω τους, είναι έτοιμοι να διακονήσουν τον Χριστό.
Κάτω από τη Δέηση, βλέπουμε την Ετοιμασία του Θρόνου. Πάνω στον θρόνο βρίσκεται το Ιερό Ευαγγέλιο και ένα κομμάτι υφάσματος. Ο Τιμιος Σταυρός και τα υπόλοιπα σύμβολα του Πάθους στηρίζονται στον θρόνο, ενώ δεξιά κι αριστερά βλέπουμε γονατισμένους τον Αδάμ και τη Εύα. Ο θρόνος ως σύμβολο δικαστικής εξουσίας, συμβολίζει εδώ την έδρα της Κρίσεως. Οι Πρωτόπλαστοι και οι άγγελοι ετοιμάζουν το θρόνο για μία μελλοντική κατάσταση, η οποία δεν γνωρίζουμε πότε θα έρθει.
Στην απεικόνιση της Μελλούσης Κρίσεως, δεξιά κι αριστερά από τον Χριστό στέκονται οι δίκαιοι και οι άδικοι που έχουν μόλις ακούσει το αποτέλεσμα της Δίκαιης Κρίσης. Η στάση στον συνάνθρωπο δείχνει την ποιότητα και τη γνησιότητα της πίστης μας, την έκφραση της αγάπης και της ελεύθερης βούλησης.
Ο ζυγός της Δικαιοσύνης
Πολύ σημαντικός για την Κρίση είναι ο ζυγός της Δικαιοσύνης, ή αλλιώς η Ψυχοστασία. Ένα χέρι κρατάει τη ζυγαριά και ζυγίζει τις ανθρώπινες πράξεις που εικονίζονται με τη μορφή ειληταρίων. Μελανόμορφοι και αποκρουστικοί δαίμονες διεκδικούν τις ανθρώπινες ψυχές και προσπαθούν να γείρουν το ζυγό προς το μέρος τους. Αυτή τους η προσπάθεια δηλώνει το φθόνο των δαιμόνων προς τον άνθρωπο μετά τη δική τους πτώση, στην οποία επιδιώκουν να τον κάνουν μέτοχο.
Από την άλλη πλευρά, άγγελοι με μακριές λόγχες τους απομακρύνουν, προστατεύοντας τις ψυχές που ατενίζουν με φόβο το ζυγό. Σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, η φιλανθρωπία του Θεού είναι άπειρη. Οι κρίσεις είναι τρεις: η δίκαιη, η φιλάνθρωπη και η υπεράγαθη. Αν στο ζυγό, οι πράξεις βαρύνουν προς τα αριστερά, είναι ολοφάνερο ότι η ψυχή θα βρεθεί με τους αγγέλους του Θεού. Αν οι δύο πλάστιγγες είναι ίσες, δηλαδή τα καλά και τα κακά έργα της ψυχής είναι ίσα, τότε νικά η φιλανθρωπία του Θεού. Αν η διαφορά είναι μικρή, δηλαδή οι κακές πράξεις βαραίνουν λίγο περισσότερο από τις καλές, νικά η άρρητη ευσπλαχνία Του. Δηλαδή, η αγαθότητα και η ευσπλαχνία του Θεού θα πρυτανεύσουν και θα εξαντλήσουν κάθε περιθώριο πριν καταδικαστεί μία ψυχή στην αιωνιότητα.
Ο Παράδεισος, ο Πύρινος Ποταμός και η Κόλαση
Στην χαμηλότερη ζώνη της Μελλούσης Κρίσεως εικονίζεται ο Παράδεισος. Μέσα στον Παράδεισο που εικονίζεται ως φωτεινός και κατάφυτος κήπος, βρίσκεται η Παναγία, οι Απόστολοι, οι Μάρτυρες, οι Όσιοι, οι Ιεράρχες και οι Δίκαιοι. Εισέρχεται επίσης στον Παράδεισο και ο ληστής, κρατώντας τον σταυρό του, όπως τον διαβεβαίωσε ο Χριστός ενώ βρισκόταν πάνω στον Σταυρό. Είναι αυτός που “λήστεψε” τον Παράδεισο, όπως λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας, μέσα σε μια στιγμή, απαλείφοντας όλα τα αμαρτήματα με τη βαθιά μετάνοια.
Ο Πύρινος Ποταμός διατρέχει σχεδόν όλη την την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Στροβιλιζόμενος και πλατυνόμενος, ο Πύρινος Ποταμός παρασύρει με ορμή τις ψυχές των αμαρτωλών και των αμετανόητων και τις οδηγεί προς τον “Βύθιο Δράκοντα”. Ακόμα και βασιλιάδες, κληρικοί, μοναχοί και λαϊκοί βρίσκονται μέσα σε αυτόν τον ποταμό. Είναι οι ψυχές που με την ελεέθερη βούλησή τους επέλεξαν να ζήσουν μακριά από την πηγή της ζωής, δηλαδή από τον Χριστό.
Τον Πύρινο Ποταμό διατρέχει κι ένα μελανόμορφο τέρας, σε άλλες τοιχογραφίες έχει τη μορφή φιδιού, σε άλλες σαύρας ή κάτι ανάμεσα στα δύο. Αυτό το τέρας καταβροχθίζει λαίμαργα τις ψυχές που παρασύρονται μέσα στον ποταμό. Πριν διαμορφωθεί οριστικά η παράσταση της Μελλούσης Κρίσεως, το τέρας αυτό παρίστανε τον Άδη.
Τον 15ο αιώνα, εμφανίστηκε ο “Βύθιος Δράκοντας” ως σύμβολο του Άδη και έτσι το τέρας αυτό συμβολίζει πλέον τον Λεβιάθαν, τον τιμωρό των ψυχών. Στη ράχη του Λεβιάθαν, μια άλλη τερατόμορφη φιγούρα που συμβολίζει τον “Άρχοντα του Σκότους”, δηλαδή τον Σατανά, κρατά στην αγκαλιά του τον Ιούδα, το πολυτιμότερο θύμα του.
Όταν οι αμαρτωλοί φτάσουν στην Κόλαση, θα υποστούν διαφορετικές ποινές. Τα είδη των ποινών αναφέρονται στην Αγία Γραφή: η κάμινος τους πυρός, ο τάρταρος, ο ακοίμητος σκώληκας, το σκότος το εξώτερον, ο κλαυθμός και ο τριγός των οδόντων. Όλα αυτά είναι συμβολικές αναπαραστάσεις της οδύνης της Κόλασης. Τα μελανά χρώματα των κολασμένων σημαίνουν τον πνευματικό θάνατο, τον χωρισμό από το άκτιστο Φως του Θεού.
Ο Βύθιος Δράκοντας εμφανίζεται υπερμεγέθης και τρομακτικός, να καταβροχθίζει λαίμαργα τις ψυχές των αμαρτωλών. Αυτή η απεικόνιση αποσκοπεί στο να τονίσει στους ανθρώπους το μέγεθος της απειλής για την ψυχή τους στην αιωνιότητα. Σκοπός όλης της παράστασης είναι να παιδαγωγήσει τους πιστούς και να τους διδάξει, ώστε να με την ελεύθερη βούληση να επιλέξουν την κοινωνία με το Θεό και να δρουν με γνώμονα την Αγάπη.