Το Μετόχι της Αγίας Αναστασίας είναι το μοναδικό σωζώμενο τμήμα του μεσαιωνικού οικισμού των Κριτζιανών. Βρίσκεται στην περιοχή της Επανομής, λίγα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα κλειστό σύνολο κτηρίων με ισχυρό αμυντικό περίβολο. Στόχος του οχυρώματος ήταν η προστασία της Μονής της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας από επιδρομές πειρατών.
Δεν είχα ξανακούσει τίποτα για το μετόχι και τους πύργους του, γνώριζα μόνο την ύπαρξη της Ιεράς Μονής της Αναστασίας της Φαρμακολύτριας στην περιοχή. Ωστόσο, μια ωραία μέρα, ο φίλος μου Τηλέμαχος Χριστιάς, κάτοικος Επανομής που γνωρίζει όλα τα όμορφα και μυστικά μέρη της περιοχής, με προσκάλεσε σε μία βόλτα εξερεύνησης. Ασφαλώς και δεν μπορούσα να αρνηθώ! Έτσι, καταλήξαμε σε αυτό το όμορφο και κατά τα άλλα κρυμμένο μέρος. Φυσικά, υπάρχει λόγος που δεν είναι εμφανές από μακριά, καθώς ο ρόλος του ήταν να προστατεύει τη Μονή και να ελέγχει τον τότε εμπορικό δρόμο Κασσάνδρας – Θεσσαλονίκης.
Σύμφωνα με την επιγραφή που συναντάμε στον κεντρικό πύργο, το μετοχιακό συγκρότημα ανεγέρθηκε το 1530. Τη ίδια χρονιά, ο φημισμένος πειρατής Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα σκόρπισε τον τρόμο στην ευρύτερη περιοχή με 18 πλοία. Κλείνοντας αυτήν την παρένθεση, ας επιστρέψουμε στην αρχιτεκτονική του μετοχιακού συγκροτήματος. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα ακανόνιστο πεντάπλευρο συγκρότημα που ορίζεται από λιθόκτιστο περίβολο, με δύο τετράγωνους πύργους στα νότια. Η πρόσβαση εξασφαλίζονταν από δύο θύρες, μία κεντρική και μία βοηθητική. Μέσα στον χώρο του Μετοχίου διακρίνεται το κτήριο του πυργόσπιτου, θεμελιώδους στοιχείου διαβίωσης και διοίκησης της έκτασης. Μπορούμε εντός του περίβολου να διακρίνουμε λείψανα και άλλων βοηθητικών κτηρίων. Περιπλανιόμαστε, λοιπόν, ανάμεσα στο μαγειρείο, την αποθήκη και τους στάβλους.
Σε όλη τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο, τα μετόχια αποτελούσαν τη βασική πηγή εσόδων των μοναστηριών. Η καρδιά της οικονομικής ζωής της εκάστοτε Μονής, βρισκόταν στο Μετόχι.
Αξίζει να μεταφέρουμε εδώ σε κείμενο όσα βρίσκονται εγχάρακτα στην κτηροτική επιγραφή του πυργόσπιτου, πάνω από την κεντρική είσοδο: ΙΧΝ (Ιησους Χριστός Νικά)
Ηγουμενεύοντος Αγ(ί)ας Αν(α)στασίας Θεωνά Ιερομονάχ(ου), Σωφρονίου οικονομεύοντος»
«+Δώρον σοι προσήξαμεν οι ευτελέοις σου δούλοι, μεγαλόνυμε μάρτης Αναστασία κ(αι) δέξε τούτο ως ο Κ(ύριο)ς πάλαι της χήρας λεπτά, κ(αι) αεί μνημονεύη ούτω κακ συ πρόσδεξαι, τούτο νυν το πυργίω. Κ(αι) σκέπε φρούρι του εν αυτώ οικούντ(ας) εκ τ(ων) αισθητ(ών) κ(αι) νοητών πολέμ(ων). Έτ(ος) ΖΛΗΩ’ μην(ί) Οκτωβρίω Ιν(δικτιώνος) Δ'(ης)»
Ο Άγιος Θεωνάς
Μέσα στον περίβολο, υπήρχε ένα εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Θεωνά. Πλέον, στη θέση του βρίσκεται ένα καντηλάκι να τιμά τη μνήμη του. Ο Άγιος Θεωνάς εξελέγη ηγούμενος στη μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας την οποία ανακαίνισε ο ίδιος το 1522. Πρόκειται για τον μετέπειτα Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και Άγιο της εκκλησίας μας, ο οποίος τιμάται στις 4 Απριλίου. Ο Άγιος Θεωνάς γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, στη Λέσβο ή στη Βέροια. Μόνασε ως μαθητής του Οσίου Ιακώβου, ενώ διετέλεσε για λίγο κι ηγούμενος στη Μονή Τιμίου Προδρόμου, στη Δεβερκίστα της Αιτωλίας. Στη συνέχεια μετέβη στο Άγιο Όρος στην Μονή Σίμωνος Πέτρα. Το 1539 εξελέγη Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θέση στην οποία παρέμεινε ως την κοίμησή του.