Αν βρεθείτε στην Άνδρο, αξίζει να επισκεφθείτε τον αρχαιολογικό χώρο της Υψηλής. Η αρχαία πόλη της Υψηλής βρίσκεται στο Απροβάτου και εντοπίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η Υψηλή, μαζί με τη Ζαγορά, καθιστούν την Άνδρο το σημαντικότερο τόπο για τη μελέτη της Γεωμετρικής περιόδου στο νησιωτικό ελλαδικό χώρο και καταδεικνύουν το ρόλο του νησιού ως κέντρο ελέγχου των θαλάσσιων δρόμων της περιοχής.
Στον αρχαιολογικό χώρο της Υψηλής.
Λίγα και σημαντικά για την Άνδρο
Η αρχαιότερη αναφορά του ονόματος του νησιού απαντάται στην τραγωδία του Αισχύλου: Πέρσαι (5ος αιώνας π.Χ.). Ωστόσο, σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, ανάγεται σε πολύ παλαιότερες εποχές. Σύμφωνα με αυτήν, λοιπόν, οφείλει το όνομά της στον πρώτο της οικιστή τον Άνδρο ή Ανδρέα, ήρωα με θεϊκή καταγωγή. Ο Άνδρος ήταν στρατηγός του βασιλιά της Κρήτης Ραδάμανθυ, ο οποίος του χάρισε το νησί.
Ραδάμανθυν δὲ λέγουσι τάς τε κρίσεις πάντων δικαιοτάτος πεποιῆσθαι καὶ τοῖς λησταῖς καὶ ἀσεβέσι καὶ τοῖς ἄλλοις κακαούργοις ἀπαραίτητον ἐπενενοηχέναι τιμωρίαν. κατακτήσασθαι δὲ καὶ νήσους οὐκ ὀλίγας καὶ τῆς ᾿Ασίας πολλὴν τῆς παραθαλαττίου χώρας, ἁπάντων εκουσίως παραδισόντων ἑαυτοὺς διὰ τὴν δικαιοσύνην. τὸν δὲ Ῥαδάμανθυν Ερύθρῳ μὲν ἑνὶ τῶν αὑτοῦ παίδων παραδοῦναι τὴν βασιλείαν τῶν δι᾽ ἐκεῖνον Ἐρυθρῶν ὀνομασθεισῶν, Οινοπίωνι δὲ τῷ Ἀριάδνης τῆς Μίνω Χίον εγχειρίσαι φασίν, ὃν ἔνιοι μυθολογοῦσι Διονύσου γενόμενον μαθεῖν παρὰ τοῦ πατρὸς τὰ περὶ τὴν οἰνοποιίαν, τῶν δ᾽ ἄλλων τῶν περὶ αὐτὸν ἡγεμόνων ἑκάστῳ νῆσον ἢ πόλιν δωρήσασθαι λέγουσι τὸν Ραδάμανθυν, Θόαντι μὲν Λῆμνον, Ἐννεὶ δὲ Κύρνον, Σταφύλῳ δὲ Πεπάρηθον, Εὐάνθει δέ Μαρώνειαν, Αλκαίῳ δὲ Πάρον, Ανίωνι δὲ Δῆλον, Ανδρεῖ δὲ τὴν ἀπ᾿ ἐκείνου κληθείσαν ῎Ανδρον.
Διόδωρος Σικελιώτης, 5,79
Ανδρίων δὲ ἀνάθημα οἱ Δελφοὶ λέγουσιν ᾿Ανδρέα εἶναι τὸν οἰκιστήν.
Παυσανίας, Βοιωτικά Χ, 13,4
Για την καταγωγή του ήρωα υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Πατέρας του ήταν ο βασιλιάς της Δήλου Άνιος, γιος του Απόλλωνος, ή ο Ευρύμαχος. Μητέρα του ήταν η Κρέουσα ή η νύμφη Ροιώ, κόρη του Σταφύλου, γιου του Διονύσου, και της Βακχίδας Χρυσηίδας. Η σχέση των Άνδριων με αυτούς τους δύο θεούς, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο, φαίνεται και από τις απεικονίσεις τους στα νομίσματα της πόλης τους.
῎Ανδρος, νῆσος μία τῶν Κυκλάδων, ἐκλήθη ἀπὸ ῎Ανδρου τοῦ Εὐρυμάχου, ἢ τοῦ ᾿Ανίου ἀδελφοῦ, τοῦ πατρὸς τῶν Οἰνοτρόπων. τινὲς δέ φασιν Ανδρέα τοῦτον καὶ ᾿Ανίου παῖ- δα. τὸ ἐθνικὸν ῎Ανδριος ὡς Λίνδιος, Κνίδιος, Μύνδιος.
Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. «Άνδρος»
Η Άνδρος κατοικούνταν ήδη από τη Νεότερη Νεολιθική Περίοδο ενώ γνώρισε μεγάλη ακμή κατά την Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική Περίοδο (4500-3300 π.Χ.), όπως αποκαλύπτουν τρεις σημαντικότατοι οικισμοί του νησιού, ο Στρόφιλας, το Βριόκαστρο και το Μικρογιάλι. Κατά την Πρώιμη και Μέση Εποχή του Χαλκού (2700-1750 π.Χ.) αναπτύχθηκε η προϊστορική πόλη της Πλάκας, ενώ τα ευρήματα από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξακολουθούν να είναι σποραδικά.
Μέρος του τείχους της ακρόπολης της Υψηλής, του 8ου αιώνα. Φτιαγμένο από τον χαρακτηριστικό σχιστόλιθο του νησιού.
Από τη Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (1150-600 π.Χ.) η Άνδρος κατοικήθηκε από Ίωνες και κατά τη Γεωμετρική Εποχή ιδρύονται οι δύο μεγάλοι οχυρωματικοί οικισμοί της Ζαγοράς και της Υψηλής που άνθησαν κυρίως κατά το β’ μισό του 8ου αι. π.Χ. Πιθανότατα από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. οι κάτοικοι των δύο αυτών οικισμών μετακινήθηκαν, οι πρώτοι εγκαταλείποντας οριστικά τη γενέτειρά τους και οι δεύτεροι σταδιακά, προς την εύφορη περιοχή της σημερινής Παλαιοπόλεως, όπου ίδρυσαν την πόλη της Άνδρου.
Η ακμή της Άνδρου κατά την Αρχαϊκή περίοδο (7ος-6ος αι. π.Χ.) μαρτυρείται από τη συμμετοχή των Ανδρίων στον Α’ αποικισμό προς βορρά, όπου ίδρυσαν στη Χαλκιδική μεταξύ άλλων πόλεων και τα Στάγειρα. Μία ακόμη ένδειξη της ευρωστίας του νησιού αποτελεί η ανακαίνιση των ιερών στη Ζαγορά και την Υψηλή.
Τα ερείπια των οικιών, των δημόσιων κτηρίων και του ιερού της Δήμητρας σώζονται σε πολύ μικρό ύψος.
Υψηλή: η αρχαία πόλη της Άνδρου αποκαλύπτεται
Η οχυρωμένη πόλη της Υψηλής ιδρύθηκε τον 9ο αιώνα π.Χ. και άκμασε από τον 8ο μέχρι τον 6ο αι. Όπως ήδη αναφέραμε, από τα τέλη του 8ου ξεκινούν οι μετακινήσεις μέρους του πληθυσμού προς την Παλαιόπολη, την αρχαία πόλη της Άνδρου με το λιμάνι της. Η οχύρωση χρονολογείται στη Γεωμετρική Εποχή.
Το τείχος με τις μεγάλες σχιστολιθικές πλάκες έχει πάχος 1,40 με 2,50 μέτρα και περιβάλλει την ακρόπολη και την πόλη. Σταδιακά, το τείχος ενισχύθηκε φτάνοντας στην ανατολική πλευρά τα 7,10 μέτρα πάχος! Ο πύργος που υπήρχε στην νοτιοανατολική γωνία της ακρόπολης ισχυροποιήθηκε με έναν ημικυκλικό προμαχώνα. Στην ίδια πλευρά βρισκόταν κι η πύλη της ακρόπολης.
Εντός των τειχών της ακρόπολης, με εκπληκτική θέα στο Αιγαίο.
Υπολογίζεται ότι κατά τον 8ο αιώνα π.Χ., ιδρύθηκε το ιερό της Δήμητρας στο κέντρο του αρχαίου οικισμού της Υψηλής. Το ιερό, καθώς και οι δρόμοι, έχουν κοινό προσανατολισμό ΒΑ-ΝΔ. Οι οικίες είναι ακανόνιστα ορθογώνιες, μονόχωρες, λίγες δίχωρες και σπάνια τρίχωρες. Τα τετράπλευρα δωμάτια είναι μικρών διαστάσεων, με ορθογώνια λιθόκτιστη εστία στο κέντρο, σε κάποιες περιπτώσεις κοντά στη θύρα, ενώ υπάρχουν και πεζούλες για τη στερέωση αποθηκευτικών σκευών. Παρατηρείται ότι, λίγο αργότερα, παλιές οικίες επισκευάστηκαν και επεκτάθηκαν με την προσθήκη δωματίων, ενώ διαπιστώνεται και η κατασκευή αψιδωτών κτηρίων.
Άνδρος: θεοί και λατρεία
Αναφερθήκαμε ήδη στην ιδιαίτερη σχέση της Άνδρου με τον θεό Απόλλωνα και με τον Διόνυσο. Οι Άνδριοι διατήρησαν τη μυθική σχέση τους με αυτούς του δύο θεούς επεικονίζοντας τις μορφές και τα σύμβολά τους σε νομίσματα της πόλης τους. Στην αρχαία πόλη της Υψηλής είχαν ιδρύσει ιερό της Δήμητρας, μιας ακόμη θεότητας που λατρευόταν σε αυτόν τον τόπο.
Προς τιμήν του θεού Διόνυσου είχε ανεγερθεί ναός περίφημος σε όλη την Ελλάδα για τη μετατροπή του νερού της πηγής του ιερού, γνωστής ως “Θεοδοσία” ή “Θεοδέσεια”, σε κρασί κατά την επταήμερη γιορτή των Διονυσίων. Η γιορτή αναφέρεται από αρχαίους συγγραφείς όπως ο Πλίνιος, ο Παυσανίας και ο Φιλόστρατος, ο οποίος περιγράφοντάς την αναφέρει ότι γινόταν κάθε τρία χρόνια την πέμπτη ημέρα του μήνα Γαμηλιώνος ή Ανθεστηριώνος (Ιανουάριος ή Φεβρουάριος).
Νομίσματα από το Αρχαιολογικό Μουσείο Παλαιόπολης. Σε κάποια από αυτά μπορούμε να διακρίνουμε τη μορφή και τα σύμβολα του θεού Διονύσου.
Ο ναός του Διονύσου δεν έχει εντοπιστεί ακόμα ενώ υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για τη λατρεία του θεού στην πόλη της Άνδρου (Παλαιόπολη). Ένα από αυτά είναι η ρωμαϊκή επιγραφή σε βωμίσκο που είχε αφιερώσει η Φλαβία προς τιμήν του θεού, η οποία πλέον βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Άνδρου. Γι΄αυτό και ισχυρότερο έως τώρα στοιχείο για τη λατρεία του θεού στο νησί αποτελεί η διαχρονική απεικόνιση της μορφής και των συμβόλων του σε νομίσματα.
Στην Παλαιόπολη, όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Άνδρου με το λιμάνι της, οι ανασκαφές δεν έχουν ολοκληρωθεί και ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος. Μπορείτε μόνο να δείτε τα ερείπια του αρχαίου λιμανιού στην παραλία. Ωστόσο, τα κατάλοιπα ενός ναού του 5ου αιώνα, συσχετίζονται με τη λατρεία του Πύθιου Απόλλωνα.
Αξίζει να αναφερθούμε και στην εισαγωγή μίας ξένης θεότητας στη λατρεία των Ανδρίων, σε αυτήν της Ίσιδος του αιγυπτιακού πανθέου, που εισχώρησε στον ελλαδικό χώρο μερικούς αιώνες αργότερα. ΗΊσις, ως νεαρή βασίλισσα γνώρισε αμέτρητα βάσανα στην αναζήτηση του δολοφονημένου και κατακερματισμένου συζύγου της Όσιρι. Επίσης, προσπάθησε να προστατεύσει με αυτοθυσία τον μικρό της γιό Ώρο από αδίστακτους συνωμότες.
Αυτή η νέα, σεμνή και κόσμια ξένη θεότητα, πιστή σύζυγος και στοργική μητέρα, αγαπήθηκε νωρίς από τους Έλληνες, οι οποίοι την ταύτισαν με την Περσεφόνη και ιδιαίτερα με τη Δήμητρα. Την πρωτολάτρεψαν τον 4ο αι. π.Χ. και σιγά-σιγά εξελλήνισαν τόσο τη μορφή της όσο και τις ιδιότητές της μεταμορφώνοντάς την σε μια γλυκιά, πολυεύσπλαχνη θεά. Προς το τέλος της Ελληνιστικής περιόδου (1ος αι. π.Χ.) , η λατρεία της Ίσιδος εξαπλώθηκε, κυρίως με τη στήριξη των Πτολεμαίων, σε όλο τον ελλαδικό χώρο και έγινε αποδεκτή από όλους τους μεσογειακούς λαούς.
Στις τελετές μύησης που γίνονταν στα ιερά της η ευεργετική της δύναμη χάριζε παρηγοριά στους βασανισμένους και θεράπευε τους ασθενείς. Με την ιδιότητα της προστάτιδας παρέστεκε τους ναυτικούς («Ἴσις εὐπλοία», «Ίσις πελαγία») αλλά και την οικογένεια, προφυλάσσοντας τον θεσμό του γάμου. Σε ανταπόδοση οι πιστοί αφιέρωναν στη θεά ευχαριστήριους ύμνους, δηλαδή «αρετολογίες» που έγραφαν λαϊκοί ποιητές, όπου η ίδια απαριθμούσε με αυταρέσκεια και χάρη τις προσφορές της προς την ανθρωπότητα: δίδαξε την καλλιέργεια των καρπών της γης και εξημέρωσε τα ήθη θέτοντας τις βάσεις του πολιτισμένου βίου, δίδαξε τον σεβασμό στους θεούς και στους όρκους, τον θεσμό του γάμου, την αγάπη των γονιών για τα παιδιά και τη φροντίδα των παιδιών προς τους γονείς.
Μέρος από τον Ύμνο της Ίσιδος που βρέθηκε στην Παλαιόπολη και αποτελεί έναν από τους καλύτερα σωζόμενους στον ελλαδικό χώρο.
