Στους πρόποδες του Παρνασσού, συναντάμε τη Λιλαία, γνωστή πλέον και ως Κάτω Αγόριανη. Περνώντας από τον κεντρικό δρόμο, έξω από το χωριό, ανεβαίνοντας προς την Άνω Αγόριανη ή αλλιώς Επτάλοφο, σίγουρα ένας πύργος στα αριστερά θα τραβήξει την προσοχή σας. Οι πιο παρατηρητικοί, θα διακρίνετε και τα υπολείμματα από κάποια τείχη. Πίσω από αυτά τα τείχη, άκμασε κάποτε η Αρχαία Λιλαία!
Ανεβαίνοντας τον χωματόδρομο που θα βρείτε στα αριστερά σας, μπορείτε να ανεβείτε με όχημα αρκετά ώστε να πλησιάσετε τον πύργο. Ο φράγκικος πύργος που θα δείτε εκεί, έχει δεχτεί επεμβάσεις με υλικά από την ακρόπολη της αρχαίας Λιλαίας και πιθανολογείται ότι διαμορφώθηκε σε τριώροφη κατοικία κατά τον 13ο αιώνα. Δυστυχώς, στον αρχαιολογικό χώρο, θα βρείτε μόνο ερείπια από δύο πύργους και από τα τείχη της ακρόπολης.
Υπάρχει περιθώριο για εξερεύνηση, καθώς η περιοχή του λόφου δεν είναι αυστηρώς οριοθετημένη. Εγώ προσωπικά επέλεξα μία διαδρομή που οδηγούσε στην πίσω πλευρά του λόφου, όχι αυτήν που βλέπουμε από το δρόμο. Πρόκειται για ένα ήδη ιχνηλατημένο μονοπάτι, στο οποίο διακρίνει κανείς σημάδια από κόκκινη μπογιά πάνω σε πέτρες, για να μη χάσει το δρόμο του. Ήλπιζα να βρω κάποιο άλλο σημείο ενδιαφέροντος του αρχαιολογικού χώρου, αλλά τελικά το μονοπάτι οδηγούσε απλά στην πεδιάδα.
Μια άλλη διαδρομή που ακολούθησα, αφορούσε την επιχείρηση ανεύρεσης μιας σπηλιάς, για την οποία υπήρχε μία υποτυπώδης ταμπέλα. Τελικά, παρά την περιπλάνησή μου στον χώρο δεν κατάφερα να τη βρω. Κατεβαίνοντας στην πλατεία του χωριού, ρώτησα κάποιους ντόπιους για τη σπηλιά αλλά κανείς τους δεν ήξερε πού βρίσκεται ακριβώς. Είχαν ακούσει ότι κάποιοι έχουν εντοπίσει εκεί ένα βάραθρο και ότι κάποια στιγμή θα φροντίσουν τα μονοπάτια για τους επισκέπτες.
Αρχαία Λιλαία: ιστορικά στοιχεία και αναφορές
Κατά την αρχαιότητα, η Λιλαία ανήκε στο βόρειο μέρος της Φωκίδας, που βρισκόταν στην κοιλάδα του Κηφισού. Η θέση της δεν ήταν ευνοϊκή μόνο γιατί βρισκόταν σε σταυροδρόμι – σύνδεση Θεσσαλίας και νότιας Ελλάδα – αλλά ξεχώριζε και για τα πλούσια νερά της. Μάλιστα, το όνομά της οφείλεται στη Ναϊάδα Λίλαια, κόρη του θεοποιημένου ποταμού Κηφισού. Έτσι, από τα πανάρχαια χρόνια, συνδεόταν με τις πηγές του ποταμού αυτού.
Στην Ιλιάδα του Ομήρου (Β 523) η πόλη της Λιλαίας αναφέρεται στον “κατάλογο των νεών”, δηλαδή, στον κατάλογο των πλοίων των Αχαιών που εκστράτευσαν ενάντια στην Τροία. Τα πλούσια ύδατα, που θεωρούνταν πηγή ζωής και θείο δώρο, αναφέρονται και στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι τα όμορφα νερά του Κηφισού πηγάνουν από τη Λιλαία και χύνονται μπροστά της.
Όπως μας πληροφορεί η αρχαιολόγος Ανθούλα Τσαρούχα, οι κάτοικοι της πόλης πίστευαν ότι το νερό της Κασταλίας πηγής στους Δελφούς ήταν δώρο του Κηφισού. Για το λόγο αυτό, ορισμένες μέρες το χρόνο, έριχναν στην πηγή γλυκίσματα και πίστευαν ότι αυτά αναφαίνονταν στην Κασταλία κρήνη. Επίσης, αναφορά στην πόλη γίνεται και από το Στράβωνα (9.407), τον Παυσανία (10.33.3-5), τον Πτολεμαίο (3.14.14) και τον Πλίνιο (Φυσ. Ιστ. 4.27).
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης της περιοχής ανάγονται στα πρωτοελλαδικά χρόνια, δηλαδή, κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Περί το 1150 π.Χ., η πόλη βρισκόταν σε τέτοια ακμή που της επέτρεπε να συμμετάσχει στον Τρωικό πόλεμο ως συμμέτοχη σε στόλο 40 πλοίων της εποχής. Αυτά τα πλοία τα συντηρούσε το Φωκικό Κοινό σε κάποιο κοντινό λιμάνι, πιθανότατα στην Κίρρα.
Μεγάλη ακμή γνώρισε η αρχαία πόλη της Λίλαιας μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα π.Χ. Τα τείχη της είχαν σχήμα τετράγωνο και εκτείνονταν από τον κάμπο μέχρι τους πρόποδες του Παρνασσού. Λείψανα αυτών των τειχών βλέπουμε μέχρι σήμερα. Βέβαια, έκτοτε έχουν υποστεί πολλές μεταβολές και ανοικοδομήσεις, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πύργοι, όπως αναφέραμε και πιο πάνω.
Επόμενες ιστορικές αναφορές, μας μεταφέρουν στο 480 π.Χ., όταν η Λιλαία και οι γειτονικές Φωκικές πόλεις δέχτηκαν τις συνέπειες των Περσικών επιδρομών στον ελλαδικό χώρο. Όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος: «και κατά μεν έκαυσαν (οι Πέρσες) Δρυμόν πόλιν, κατά δε Χαράδρην και Έρωχον και Τεθρώνιον και Αμφίκαιαν». Το μένος του Ξέρξη για τη σθεναρή αντίσταση στις Θερμοπύλες, ξέσπασε σε όλες τις γειτονικές πόλεις.
Ο Έρωχος, που αναφέρεται από τον ιστορικό, ήταν το προάστιο της Λιλαίας, το οποίο μέχρι εκείνη την περίοδο, είχε ανθίσει. Ετυμολογικά, προέρχεται από τις λέξεις έρως + χους, δηλαδή έρωτας και χώμα-γη. Θεωρείται λοιπόν, ότι και η Λιλαία είχε την ίδια μοίρα, παρά που δεν αναφέρεται με το όνομά της.
Ο Παυσανίας γράφει : «Η Λίλαια έχει θέατρο, αγορά, λουτρά .Υπάρχουν δε και ιερά του Απόλλωνα και ένα της Αρτέμιδος με όρθια αγάλματα από πεντελικό μάρμαρο, Αττικής τεχνοτροπίας». Αυτό σημαίνει ότι η πόλη είχε ανακάμψει σημαντικά μετά την καταστροφή της από το βασιλιά Φίλιππο Β’, το 346 π.Χ. Οι ανασκαφές σε αρχαία Λιλαία και Έρωχο έφεραν στο φως ίχνη από το ναό της Δήμητρας και της Περσεφόνης που κατασκευάστηκε τον 5ο αι. π.Χ. Επίσης, βρέθηκε πλήθος πήλινων εδωλίων, νομισμάτων, κοσμημάτων και ελασμάτων. Οι ναοί του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, το θέατρο και τα λουτρά που είδε ο Παυσανίας αιώνες αργότερα, δεν γνωρίζουμε πότε κατασκευάστηκαν. Πιθανώς μερικά εξ αυτών να ήταν αυτής της περιόδου.
Τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός καταρτίζει πρόγραμμα για την προστασία των πληθυσμών της αυτοκρατορίας από τις βαρβαρικές επιδρομές. Έτσι, ανακατασκευάζονται τα τείχη της Λιλαίας, η ακρόπολή της, και συμπληρώνεται η περιτοίχισή της. Από την άλλη πλευρά, έχουμε την επιβολή της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού, που είχε ως αποτέλεσμα να κλείσουν οι ναοί, να παύσουν τη λειτουργία τους τα Ιερά και φυσικά, να κλείσει το μαντείο των Δελφών (ήδη από το 393 μ.Χ. με το διάταγμα του Μ. Θεοδόσιου).
Αυτό έχει ως συνέπεια την ανοικοδόμηση χριστιανικών ναών με τη χρήση υλικού από αρχαία κτίσματα και μνημεία. Έτσι, ενώ η Λιλαία ακμάζει ξανά τους πρώτους Βυζαντινούς αιώνες, τα περισσότερα υπολείμματα του αρχαίου κόσμου αρχίζουν να εξαφανίζονται.
Σύντομο χρονικό: από τη Φραγκοκρατία στην ελεύθερη Ελλάδα
Μετά το 1204, με την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, ξεκινά μια νέα εποχή και για αυτήν την περιοχή. Η Φραγκοκρατία και η Καταλανοκρατία αφήνουν τα δικά τους σημάδια στον τόπο. Έχουμε εκ νέου προσθήκες στην οχύρωση της ακρόπολης και τη δημιουργία πολλών νέων κατοικιών στα πέριξ.
Μετά το 1393, με την επέλαση του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’ στην ανατολική Στερεά, η περιοχή πέφτει στην τουρκική υποτέλεια και τελικά, στην υποδούλωση. Η ζωή των κατοίκων γίνεται πολύ δύσκολη και για να επιβιώσουν αναγκάζονται να μετακινηθούν ψηλότερα. Τότε, λοιπόν, δημιούργησαν τον οικισμό Άνω Σουβάλα. Στη χάρτα του εθνομάρτυρα Ρήγα που εξέδωσε στη Βιέννη ο Άνθιμος Γαζής το 1796, αναγράφεται ο τόπος αυτός ως: Λίλαια – Σουβάλα. Ακόμα και σήμερα, πολλοί αναφέρονται στη Λιλαία με αυτή την ονομασία.
Η απελευθέρωση από τον Τουρκικό ζυγό έρχεται αργά, ύστερα από πολλούς, αιματοβαμμένους αγώνες. Οι Σουβαλιώτες πρωταγωνιστούν πλέον και σε μάχες εκτός Σουβάλας, όπως στη Γραβιά και τα Βασιλικά. Ο Παρνασσός προσφέρει πολλά κλεφτολήμερα, σπήλαια και φυσικές οχυρώσεις που βοηθούν τους αγωνιστές στις ενέδρες και τους αιφνιδιασμούς. Το 1927, με το νόμο Βενιζέλου για την αλλαγή των ονομάτων όλων των ελληνικών χωριών που φέρουν τούρκικα ονόματα, η ονομασία της ένδοξης Λιλαίας αποδόθηκε πλέον στην Κάτω Αγόριανη.
Όλη η περιοχή, Λιλαία – Πολύδροσος – Επτάλοφος, έδωσε δυναμικά το παρόν στους αγώνες κατά των Γερμανών. Ασφαλώς και το πλήρωσε με αίμα, γράφοντας με ανεξίτηλο μελάνι στις σελίδες της ιστορίας μας τα ονόματα των σύγχρονων ηρώων. Αλλά και η περίοδος του Εμφυλίου που ακολούθησε, ολοκλήρωσε τις βαναυσότητες και το αιματοκύλισμα.
Σήμερα, τα ηρώα στις πλατείες και οι ταμπέλες με την ένδειξη: Μαρτυρικό χωριό, καταδεικνύουν την ιστορία του τόπου. Αξίζει να επισκεφθείτε τα χωριά αυτά, να μάθετε την ιστορία τους μέσα από τα μουσεία της περιοχής αλλά και τους πιο ηλικιωμένους, ελάχιστους επιζώντες εκείνου του καιρού, που είναι διατεθειμένοι να μιλήσουν για τα όσα βίωσαν.