Ένας πολύ αντισυμβατικός τίτλος, αν σκεφτεί κανείς ότι στην ίδια πρόταση βάζουμε τον Μεσαίωνα, τη μόδα και ένα ιερό πρόσωπο της Εκκλησίας. Σήμερα θα μιλήσουμε για τη στρατευμένη Τέχνη των “σκοτεινών χρόνων”. Μην σας εκπλήσσει καθόλου που ακόμα και τόσους αιώνες πριν, υπήρχε η έννοια της πληρωμένης επί σκοπού τέχνης. Όσο υπάρχουν διεφθαρμένες κοινωνίες, θα υπάρχουν και αυτά. Ωστόσο, σήμερα θα εξετάσουμε κάτι πολύ ιδιαίτερο, τη “μετανοούσα Μαγδαληνή” ως σύμβολο και την προπαγάνδα που κρύφτηκε πίσω από αυτήν!
Η “μετανοούσα Μαγδαληνή” ήταν ένα σύμβολο για τους Καθολικούς, και παραμένει έτσι για πολλούς, μέχρι σήμερα. Σήμαινε τον αμαρτωλό άνθρωπο που μετανόησε και άλλαξε τόσο πολύ, ώστε τον δέχτηκε με τιμές το βασίλειο των ουρανών. Αυτή η γυναίκα – σύμβολο, έδινε ελπίδα σε όλους ότι μπορούν να βρεθούν κοντά στο Θεό, παρά τα λάθη και τις αμαρτίες τους.
Ωστόσο, για να κατανοήσουμε τα κίνητρα των καλλιτεχνών και τα μηνύματα που ήθελαν να μεταφέρουν, θα πρέπει να έχουμε μια πλήρη εικόνα για την κοινωνικοπολιτική και θρησκευτική πραγματικότητα της εποχής. Τα έργα αυτά δεν ήταν αποκομμένα από την κοινωνία. Αντιθέτως, εξέφραζαν απόψεις και μηνύματα τόσο των καλλιτεχνών, όσο και αυτών που τα παρήγγελναν.
Μιας και θα ξεκινήσουμε με την ανάλυση της μετανοούσας Μαγδαληνής του Καραβάτζιο, ας δούμε ποιο ήταν το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής που επηρέασε την Τέχνη.
Η πολιτική, θρησκευτική και κοινωνική κατάσταση του 16ου αιώνα
Στις αρχές του 16ου αιώνα η παπική εξουσία άρχισε να χάνει το κύρος που απολάμβανε κατά το Μεσαίωνα. Παράλληλα, έχουμε στην Ευρώπη την ανάδυση του κινήματος του Μαρτίνου Λούθηρου, το οποίο έπληξε με τη σειρά του την Καθολική Εκκλησία. Οι πάπες προσπαθούσαν να συλλέξουν το χρήμα στη Ρώμη, ενώ οι πιστοί ήταν απογοητευμένοι από τη διαφθορά του κλήρου. Επέρχεται λοιπόν μια κοινωνική παρακμή, καθώς ο απλός λαός κάνει στροφή στις υλικές απολαύσεις και απομακρύνεται από όσα πρεσβεύει η Καθολική Εκκλησία.
Η απαρχή της ηθικής κατάπτωσης, επήλθε ως απόρροια πολλών γεγονότων. Η Εκκλησία για να προστατεύσει τα συμφέροντά της, για να διατηρήσει την τάξη και τον έλεγχο στο ποίμνιο αλλά κυρίως για να συνεχίσει να συλλέγει τον πλούτο των πιστών, προχώρησε στην Ατιμεταρρύθμιση. Στόχος αυτού του προγράμματος ήταν η εξυγίανση των ηθών του κλήρου και η ανάκτηση της εμπιστοσύνης του λαού.
Παράλληλα, δημιουργήθηκαν θρησκευτικά τάγματα που προέβησαν σε ιεραποστολικές δράσεις και στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ωστόσο, τον 17ο αιώνα, η οικονομική κρίση οξύνθηκε. Οι πόλεμοι ανάμεσα σε Ισπανούς και Γάλλους που είχαν ως επίκεντρο την Ιταλία, έφεραν αντίστοιχες οικονομικοκοινωνικές συνέπειες.
Αυτή είναι μια πρώτη ματιά, πολύ επιδερμική στα γεγονότα της εποχής καθώς δεν είναι αυτό το θέμα αυτού του άρθρου. Ωστόσο, μέσα από τη σύντομη αυτή περιγραφή, μπορούμε να κατανοήσουμε ευκολότερα την Τέχνη της εποχής.
Η επίδραση του ρεύματος Vanitas στην Τέχνη της εποχής
Αυτή την περίοδο παραμένει έντονη η επίδραση του ρεύματος “vanitas” και του “memento mori“. Η ματαιότητα της ζωής, του υλισμού αλλά και η υπενθύμιση του θανάτου, συνεχίζουν να αποτελούν αγαπημένο θέμα καλλιτεχνών και μετά τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Το δίπολο ζωή και θάνατος πάντα ενέπνεε την τέχνη, ωστόσο σε αυτήν την περίοδο που μελετάμε σήμερα, η υπενθύμιση του θανάτου πραγματοποιούνταν με τη νεκρή φύση ή σύμβολα που υποδήλωναν το θάνατο, κυρίως νεκροκεφαλές, σκελετούς και τάφους.
Ιδιαίτερη άνθιση στη ζωγραφική παρατηρούμε σε εκκλησιαστικά θέματα που ενέχουν μέσα τους το στοιχείο του θανάτου. Παραδείγματος χάριν, απεικονίσεις των παθών του Χριστού, αποκεφαλισμό και σταύρωση αγίων κ.ά. Ίσως αυτά τα θέματα να επιλέχθηκαν από τους καλλιτέχνες όχι μόνο λόγω του ρεύματος memento mori αλλά και λόγω των θρησκευτικών αναταραχών της Καθολικής Εκκλησίας. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για την έννοια του memento mori και την επίδρασή της, μπορείτε να ανατρέξετε σε προηγούμενο άρθρο:
Memento mori: Η υπενθύμιση του θανάτου
Έχοντας αυτή τη σύντομη εισαγωγή στα υπόψιν, ας επικεντρωθούμε στο θέμα που μας ενδιαφέρει, στις απεικονίσεις της Μαρίας της Μαγδαληνής!
Οι απεικονίσεις της Μαρίας Μαγδαληνής
Οι παραδοσιακές αναπαραστάσεις της Μαρίας Μαγδαληνής ήταν δύο τύπων. Σύμφωνα με τον πρώτο, απεικονιζόταν ως ερημίτισσα στη φύση που προσεύχεται μπροστά στον εσταυρωμένο και διαλογίζεται κοντά σε ένα κρανίο. Αυτού του τύπου είναι το χαρακτικό του Αννίμπαλε Καράτσι «Μαρία Μαγδαληνή στην ερημιά» που φιλοτεχνήθηκε λίγο πριν το αντίστοιχο έργο του Καραβάτζιο.
Ο δεύτερος τύπος απεικονίζει την Αγία σε εσωτερικό χώρο. Η Μαγδαληνή του Φλωρεντινού Πιέρο ντι Κόζιμο, παρουσιάζει μια κομψή γυναίκα που διαβάζει. Αναγνωρίζεται ως Μαρία Μαγδαληνή από το δοχείο με το μύρο που είναι τοποθετημένο πλάι της. Γενικά, σε πολλούς πίνακες θα δούμε δίπλα στη Μαγδαληνή το δοχείο με το μύρο, ή κάποιο κόσμημα ή κάποια νεκροκεφαλή.
Η Μαγδαληνή του Καραβάτζιο δεν είναι κομψή, τα μαλλιά της είναι ατημέλητα, δεν φοράει κοσμήματα και μοιάζει να μην ενδιαφέρεται για τον έξω κόσμο. Η στάση της συμβολίζει την παθητική αποδοχή του μέλλοντος. Η «Μετανοούσα Μαγδαληνή» που φιλοτεχνήθηκε το 1598 από τον Καραβάτζιο δεν είναι γυμνή. Αυτή η τεχνοτροπία έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή απεικόνισή της βάσει των προτύπων της Αντιμεταρρύθμισης.
Η Μαγδαληνή έχει αναδειχθεί σε σύμβολο του έρωτα, δηλαδή της πιο έντονης έκφανσης της ζωής. Παράλληλα όμως, η μεταστροφή της, όπως είναι γνωστή από τις Γραφές, την καθιστά υπόδειγμα μεταμέλειας. Μετατρέπεται σε σύμβολο της απάρνησης του υλικού κόσμου και αναζήτησης της πνευματικότητας και της βαθύτερης ουσίας. Στο εν λόγω έργο του Καραβάτζιο, τα κοσμήματά της βρίσκονται πεταμένα στο έδαφος. Δηλώνεται έτσι η αποστροφή της Μαγδαληνής για τα υλικά αγαθά και τις απολαύσεις.
Στο σημείο αυτό, οφείλω να τονίσω ότι έχουν φιλοτεχνηθεί πολλοί πίνακες με τίτλο Μετανοούσα Μαγδαληνή, από διαφορετικούς ζωγράφους, σε πολλές παραλλαγές, από τα τέλη του Μεσαίωνα και καθ’ όλη τη διάρκεια της Αναγέννησης. Καλλιτέχνες όπως ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, ο γνωστός σε όλους μας El Greco, ο Οράτσιο Τζεντιλέσκι, ο Λούκα Τζιορντάνο, ο Φραντσέσκο Χαγιέζ και άλλοι, απεικονίζουν τη Μαγδαληνή γυμνόστηθη, σε εξωτερικό χώρο. Το ύφος που της αποδίδουν, δείχνει περισυλλογή ή μεταμέλεια ή παράδοση και αποδοχή κάποιας μοίρας. Συνήθως κρατάει ένα σταυρό, ή ο σταυρός βρίσκεται κάπου κοντά της. Αγγίζει με κάποιον τρόπο μια νεκροκεφαλή μπορεί να βρίσκεται είτε πάνω στα πόδια της, είτε πιο μακριά και να τείνει το χέρι της προς αυτήν.
Ερμηνεία συμβόλων
Σημαντικό στοιχεία αυτών των απεικονίσεων είναι και το βιβλίο που συνήθως κρατά με το ένα της χέρι ή βρίσκεται τοποθετημένο πάνω από τη νεκροφεφαλή, κρύβοντάς την από τα μάτια της. Συχνά εμφανίζεται να κοιτά προς τον ουρανό, από όπου τη λούζει ένα θείο φως. Έχουμε συλλέξει λοιπόν πολλά στοιχεία-σύμβολα που απαντώνται σε μια σειρά από πίνακες.
Αρχικά, η ίδια η Μαρία Μαγδαληνή είπαμε ότι εκφράζει τον έρωτα και τον υλικό κόσμο. Το πάθος για τη ζωή και τα επίγεια. Η απογύμνωσή της στο στήθος και η απουσία στολιδιών, φανερώνουν τη ματαιότητα της ύλης. Η νεκρή φύση γύρω της και η νεκροκεφαλή δηλώνουν ξεκάθαρα το θάνατο και τη φθορά. Ο σταυρός εμφανίζεται ως σύμβολο πίστης αλλά και μαρτυρίου. Το βιβλίο, δείχνει τη μεταστροφή της, καθώς απογυμνώνεται από τα υλικά στολίδια και επιλέγει να διευρύνει το πνεύμα της με ένα βιβλίο.
Πολύ σημαντική λεπτομέρεια αποτελεί το γεγονός ότι το πρόσωπό της είναι στραμμένο προς το φως, κάπου ψηλά. Αυτό δείχνει ότι δεν την ενδιαφέρουν πια τα υλικά και τα γήινα. Μάλιστα, δεν την ενδιαφέρει καν ο θάνατος, ο οποίος την αγγίζει. Πολλές φορές η ίδια αγκαλιάζει το θάνατο χωρίς να του δίνει καμία σημασία, γιατί το βλέμμα είναι με μεταμέλεια προς τον ουρανό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για εκκλησιαστική τέχνη, και πολλές φορές κατά παραγγελία. Συνεπώς, βλέπουμε ξεκάθαρα το μήνυμα για το τι είναι ουσιώδες και τι όχι.
Παρατηρούνται ζεύγη αντιθέσεων όπως ζωή και θάνατος, ύλη και πνευματικότητα, παροδικότητα (με τη ματαιότητα και τη φθορά των υλικών αγαθών) και αιωνιότητα. Το φως της αλήθειας που έρχεται από ψηλά, υποδηλώνει ότι εκεί είναι η αληθινή και αιώνια ζωή. Άλλα στοιχεία που μπορούμε να εντοπίσουμε, είναι η απομόνωση από την ανθρωπότητα και γενικά από τα ανθρώπινα πάθη. Ματαίωση και αποδοχή για τη βεβαιότητα του θανάτου και την ασημαντότητα για όσα επιδέχονται φθορά.
Στο έργο του Λα Τουρ, συαντάμε ένα νέο στοιχείο: τον καθρέφτη. Πολλοί καλλιτέχνες ακολούθησαν αυτό το ρεύμα απεικόνισης, θέλοντας να δώσουν το δικό του μήνυμα, ή έστω το μήνυμα του αγοραστή του έργου. Αν θέλετε να συνεχίσουμε την ανάλυση επί του θέματος, δεν έχετε παρά να μου στείλετε το μήνυμά σας στο ioanna@myalchemies.com.