Στο Ιερό των Αιγυπτίων θεών στο Μαραθώνα

Σε μία από τις εξορμήσεις μου, βρέθηκα στη Νέα Μάκρη για εθελοντισμό. Με το πέρας της εργασίας, παρά το βροχερό καιρό, αποφασίσαμε να εξερευνήσουμε την περιοχή. Έτσι, οδηγηθήκαμε προς το Μαραθώνα, σε έναν αρχαιολογικό χώρο που δεν περίμενα ότι θα συναντούσα στην Ελλάδα! Μόλις άκουσα ότι στην περιοχή υπάρχει Ιερό Αιγυπτίων θεών, έσπευσα να προλάβω τον χώρο ανοικτό!

Συζητώντας με φίλους, πληροφορήθηκα ότι έχουν βρεθεί κι άλλα αιγυπτιακά Ιερά, στην Πελοπόννησο. Μάλιστα, ο Παυσανίας κάνει πολυάριθμες αναφορές για ιερά της Ίσιδος και του Σαράπιδος στην περιοχή, τα περισσότερα εκ των οποίων έχουν επιβεβαιωθεί από αρχαιολογικά ευρήματα. Αυτό βέβαια, θα το δούμε μαζί σε κάποια άλλη εξερεύνηση. Ας επιστρέψουμε στο Μαραθώνα, και πιο συγκεκριμένα, στη θέση που αναφερόταν ως Νησί.

Ιστορικά στοιχεία για το Ιερό των Αιγυπτίων θεών

Σύμφωνα με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, σε σχέδιο του Γάλλου πρόξενου Louis-François-Sébastien Fauvel στην Αθήνα, αποτυπώθηκαν το 1792 αρχαία ερείπια πάνω σε μία νησίδα απομονωμένη από τη στεριά με διώρυγα. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν εκτεταμένο συγκρότημα ιερού, αφιερωμένου σε Αιγύπτιους θεούς, και πολυτελούς λουτρού (βαλανείου), καθώς και μεγάλη ελλειψοειδή δεξαμενή νοτιότερα.

Το συγκρότημα αυτό, ιδρύθηκε από τον Ηρώδη Αττικό, περίπου το 160 μ.Χ. Ο μεγάλος ρήτορας και σοφιστής επέλεξε το Μαραθώνα για την ίδρυση του ιερού, καθώς ήταν ο τόπος καταγωγής και διαμονής του. Πιθανόν, το συγκρότημα να βρισκόταν μέσα στα όρια του κτήματος που κατείχε στην περιοχή. Πρόκειται, κατά πάσα πιθανότητα, για το «ιερό του Κανώπου», όπως το αναφέρει ο Φιλόστρατος (2ος – 3ο αι. μ.Χ.), συγγραφέας της βιογραφίας του Ηρώδη. Φαίνεται ότι για την ίδρυσή του, ο Ηρώδης μιμήθηκε τον αυτοκράτορα Αδριανό, ο οποίος είχε ανεγείρει Σαραπείο σε τεχνητή νησίδα στην έπαυλή του στο Tivoli, έξω από τη Ρώμη. Αυτό ήταν μία αντιγραφή του Σαραπείου που βρισκόταν στην πόλη Κάνωπο, στο Δέλτα του Νείλου.

Το ιερό αποτελείται από έναν ορθογώνιο χώρο του κυρίως ιερού στα δυτικά και από ένα μικρότερο της εισόδου στα ανατολικά. Το κυρίως ιερό περικλείει ορθογώνιος περίβολος (60,50×64,60 μ.) με τέσσερις εισόδους, μια στο μέσον κάθε πλευράς. Οι είσοδοι, που μιμούνται αιγυπτιακούς πυλώνες, σχηματίζονται από δύο ορθογώνιους πύργους, ανάμεσα στους οποίους διατηρούνται μαρμάρινες βαθμίδες, και το κατώφλι.

Στην εξωτερική και εσωτερική όψη κάθε πυλώνα, το άνοιγμα πλαισιωνόταν από ζεύγος αγαλμάτων σε υπερφυσικό μέγεθος, πάνω σε βάσεις. Το ένα ήταν ανδρικό, στον τύπο των αγαλμάτων των Φαραώ, και το άλλο γυναικείο. Απεικονίζεται η θεά Ίσις σε διάφορους τύπους, π.χ. ως Δήμητρα κρατώντας στάχυα ή ως Αφροδίτη κρατώντας τριαντάφυλλα. Σώζονται τρία ζεύγη αγαλμάτων, που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα, καθώς και βάσεις. Αντίγραφα των αγαλμάτων έχουν τοποθετηθεί στις αντίστοιχες βάσεις τους.

Από τους τέσσερις πυλώνες, πλακόστρωτες οδοί οδηγούν στο κέντρο του ιερού, το οποίο καταλαμβάνει βαθμιδωτή κατασκευή, πάνω σε ορθογώνιο άνδηρο. Το άνδηρο περιβάλλεται από διάδρομο. Οι πλακόστρωτες οδοί καταλήγουν στην εξωτερική πλευρά του διαδρόμου, σε μία υπερυψωμένη κατασκευή-εξέδρα, όπου ανέβαινε κανείς με μια κλίμακα.

Δεξιά και αριστερά των εξεδρών υπάρχει από ένα δωμάτιο, πιθανώς βοηθητικό του ιερού. Σε δύο από τα δωμάτια βρέθηκε μαρμάρινο άγαλμα Ίσιδος, αιγυπτιάζουσα Σφίγγα, υπερμεγέθεις λύχνοι με ανάγλυφη παράσταση Σαράπιδος και Ίσιδος, καθώς και μαρμάρινα γεράκια που συμβολίζουν τον θεό Ώρο.

Έξω από τον ανατολικό πυλώνα διαμορφώνεται μεγάλος αύλειος χώρος, προσιτός από μνημειώδες πρόπυλο στην ανατολική πλευρά, απέναντι από τον πυλώνα. Η αυλή περιβάλλεται στις τρεις πλευρές από στοά. Στα νότια ανοίγονται βοηθητικοί χώροι. Το κέντρο της λατρείας φαίνεται ότι ήταν η βαθμιδωτή κατασκευή. Σύμφωνα με επιγραφή, το ιερό ενδέχεται να ήταν αφιερωμένο στο Σάραπι, εξελληνισμένη μορφή του αιγυπτιακού θεού Όσιρη. Κυρίαρχη θέση έχει η Ίσιδα, σύντροφος του Όσιρη ενώ συλλατρευόταν ο γιος τους Ώρος. Η λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων υιοθετείται σταδιακά στον ελληνικό χώρο από τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ. και κερδίζει συνεχώς έδαφος. Ο χαρακτήρας της Ίσιδας ανταποκρίνεται στις ελληνικές αντιλήψεις και επιτρέπει να ταυτισθεί με ελληνικές θεές.

Ίσως αναρωτιέστε, όπως κι εγώ άλλωστε, πώς κατέληξε η αιγυπτιακή λατρεία να εδραιωθεί τόσο στον ελλαδικό χώρο, ενώ είχε ήδη καθιερωθεί η αρχαία ελληνική θρησκεία. Ας δούμε λοιπόν, όσο πιο συνοπτικά μπορούμε μέσα από την έκταση ενός άρθρου, τη μυθολογία των τριών κύριων θεοτήτων: Όσιρη, Ίσιδας και Ώρου. Ύστερα θα δούμε πώς αυτές οι θεότητες έγιναν δημοφιλείς στην αρχαία Ελλάδα και πώς σχετίζονται με το ελληνικό πάνθεον.

Μυθολογία Οσίριδος – Ίσιδος – Ώρου

Για τη μυθολογία αυτών των θεοτήτων μπορούμε να αντλήσουμε πλούσιες πληροφορίες από τον Πλούταρχο. Με την πάροδο των χρόνων και την προφορική παράδοση από γενεά σε γενεά, τα πεπραγμένα των θεών μεταβάλλονταν και οι μύθοι εξελίσσονταν, αναλόγως του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι. Σε αυτό το άρθρο θα αναφέρουμε συνοπτικά την κρατούσα εκδοχή του μύθου.

Ο Όσιρης ήταν ο πρωτότοκος γιος του Γεβ και της Νουτ και γεννήθηκε στη Θήβα της Άνω Αιγύπτου. Η γέννησή του συνοδεύτηκε από μία μυστηριώδη φωνή που έκανε γνωστή στον κόσμο την έλευση του “Κυρίου τοῦ Σύμπαντος”. Ο Ρε, μόλις έμαθε τη γέννησή του, τον κάλεσε κοντά του και τον αναγνώρισε ως κληρονόμο του επίγειου θρόνου του. Γι΄ αυτό όταν ο πατέρας του Γεβ υψώθηκε στον ουρανό, ο Όσιρης τον διαδέχθηκε στο θρόνο του και έλαβε ως σύζυγο την αδελφή του Ίσιδα.

Σύμφωνα με τις θρυλικές περιγραφές, ο Όσιρης υπήρξε αγαθοποιός, μεγάλος και ισχυρός βασιλιάς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, ο οποίος απάλλαξε τη χώρα από την αθλιότητα, “ἀπόρου βίου καί θηριώδους”. Το έργο του ήταν εκπολιτιστικό, όχι μόνο για το λαό της Αιγύπτου αλλά και για όλο τον κόσμο. Αφού θεμελίωσε την κοινωνική δομή των Αιγυπτίων, τους δίδαξε καλλιέργεια, ήθος, λατρευτικές τελετές, μουσική και θέσπισε δίκαιους νόμους, περιόδευσε σε όλη τη Γη για να εκπολιτίσει, όπως ο Διόνυσος. Παρέδωσε την αντιβασιλεία της Αιγύπτου στην αδερφή και σύζυγό του Ίσιδα και όταν επέστρεψε έχοντας ολοκληρώσει το πολύτιμο έργο του, βρήκε τη χώρα του λαμπρή και ακμάζουσα.

Ωστόσο, σύντομα ο Όσιρης έπεσε θύμα της δολιότητας του αδερφού του, Σεθ (Τυφών των Ελλήνων). Πείστηκε να ξαπλώσει σε ξύλινο κιβώτιο, το οποίο ο Σεθ κάρφωσε και έριξε στο Νείλο. Από αυτό το σημείο, τον πρωτεύοντα ρόλο στη θεογονία του μύθου αναλαμβάνει η Ίσιδα.

Η Ίσιδα αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο στην Αιγυπτιακή μυθολογία

Κόρη του Γεβ και της Νουτ, αδερφή του Όσιρη, γεννήθηκε στην περιοχή των ελών του Δέλτα. Οι Έλληνες την εξομοίωσαν με τη Δήμητρα, την Ήρα, τη Σελήνη, την Αφροδίτη. Συνέβαλε καταλυτικά στο εκπολιτιστικό και κοινωνικό έργο του αδερφού της, γι’ αυτό και στην Αίγυπτο ήταν ιδιαίτερα αγαπητή θεότητα.

Καθιέρωσε το θεσμό του γάμου, δίδαξε τις γυναίκες υφαντική, γνέσιμο, άλεσμα κ.ά. Πολύ σημαντική είναι η γνώση που έφερε στους ανθρώπους για τη θεραπεία ασθενών. Επίσης, θέσπισε το θεσμό των ιερέων, των προφητών και των ταριχευτών. Ασφαλώς, υπάρχει ένα συμπλήρωμα στο μύθο που ερμηνεύει τις γνώσεις της θεάς στην ιατρική, τη μαντική και την ταρίχευση.

Μετά το θάνατο του Όσιρη, κίνησε ουρανό και γη για να βρει το νεκρό σώμα, το οποίο τελικά ξεβράστηκε στις ακτές της Βύβλου της Φοινίκης. Η βασίλισσα Αστάρτη της Φοινίκης, δέχτηκε να παραδώσει στην Ίσιδα τον πολύτιμο στύλο στον οποίο είχε ενσωματωθεί το κιβώτιο με το νεκρό Όσιρη. Η Ίσιδα που αναφέρεται ως μέγιστη μάγισσα που γνωρίζει τα πάντα στον ουρανό και τη γη, κατάφερε να γονιμοποιηθεί από τον νεκρό με θαυματουργό τρόπο. Ύστερα τον έκρυψε στα έλη της Βυτούς, για να μην τον βρει ο Σεθ. Ωστόσο, ο Σεθ εντόπισε τον αδερφό του και τον διαμέλισε, σκορπίζοντας σε διάφορα σημεία της Αιγύπτου τα 14 τεμάχια. Η Ίσιδα ανηύρε όλα τα κομμάτια του, εκτός από τον φαλλό τον οποίο καταβρόχθισε ένας οξύρρυγχος του Νείλου. Στη συνέχεια, η Ίσιδα, με τη βοήθεια του Άνουβη, του Θωθ και της Νέφθυος, ανασχημάτισε το σώμα του Όσιρη, τέλεσε για πρώτη φορά το τυπικό της ταρίχευσης και έτσι του δόθηκε αιώνια ζωή.

Μέσα από την ανατροφή του γιου της Ώρου, φρόντισε να βλέπει τον αναγεννώμενο Όσιρη. Ο γιος προοριζόταν να πάρει εκδίκηση για την τραγική δολοφονία του πατέρα του, όταν θα μεγάλωνε. Έτσι, καθιερώνεται η λατρεία των τριών θεοτήτων: Όσιρη, Ίσιδας και Ώρου. Η Ίσιδα, επίσης, εκφράζει την ιερότητα της μητρότητας και της συζυγικής πίστης, καθώς προσέφυγε σε όλα τα μέσα που διέθετε για να προστατεύσει τον σύζυγο και τον γιο από όλους τους κινδύνους.

Η γνώση της μαγείας, με την οποία θεράπευε αλλά και ανέστησε τον Όσιρη χαρίζοντάς του αιώνια ζωή, είναι απόκτημα των ικανοτήτων της. Χάρη σε αυτές, κατάφερε να κάμψει στη σκληρότητα του θεού Ήλιου και να της αποκαλύψει τα μυστήρια. Εν συντομία, θα αναφερθούμε στην εκδοχή του μύθου που μας αποκαλύπτει τα τεχνάσματα και τις ικανότητες της θεάς.

Όταν ήταν ακόμα μια απλή γυναίκα στην υπηρεσία του θεού Ρε, κατάφερε να αναδειχτεί στη μεγαλύτερη μάγισσα. Σύμφωνα με έναν ιερατικό πάπυρο που φυλάσσεται πλέον στο Τορίνο, ανάγκασε τον μεγάλο αυτό θεό να της αποκαλύψει το μυστικό όνομά του και να γίνει η ίδια κυρία της υφηλίου. Για να το πετύχει αυτό εκμεταλλεύτηκε τα βαθιά γεράματα του θεού. Ο θεός Ήλιος είχε γεράσει τόσο πολύ που το σάλιο του έρεε από το στόμα του. Η Ίσιδα ανέμειξε αυτό το σάλιο με λίγο χώμα και δημιούργησε ένα δηλητηριώδες φίδι που δάγκωσε το θεό. Ο θεός δεν μπορούσε να θεραπευτεί μόνος του από το δηλητήριο, καθώς δεν γνώριζε τι ήταν. Έτσι, αναγκάστηκε να προσφύγει στις μαγγανείες της Ίσιδας. Αυτή τον θεράπευσε μόνο όταν ο θεός υπέκυψε και της ομολόγησε το πραγματικό του όνομα. Έτσι, η ανώτερη δύναμη του Ρε, μέσω της μητέρας μεταδόθηκε στον Ώρο, το επίγειο ομοίωμά του τον Φαραώ και ο Ώρος καθιερώθηκε ως προστάτης του φαραωνικού θεσμού.

Η Ίσιδα συνδέεται με τη θεϊκή σοφία, με τη γνώση των μυστηρίων της ζωής και του θανάτου, με τους θεσμούς, με την ιδεώδη συζυγία και την ιερότητα της μητρότητας. Συνήθιζαν να την αναπαριστούν ως βρεφοκρατούσα, με τον Ώρο στην αγκαλιά. Μέσα από το εμπόριο και τις ιδιαίτερες σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί ανάμεσα σε Έλληνες και Αιγυπτίους, η λατρεία των τριών αυτών κύριων θεοτήτων διαδόθηκε ευρύτατα και στον ελληνιστικό κόσμο. Ήταν πολύ εύκολο η Ίσιδα, με το πολύπλευρο αγαθό έργο της, να ταυτιστεί με πολλές ελληνικές θεότητες, κατοχυρώνοντας μια θέση στις λατρευτικές συνήθειες του ελλαδικού χώρου.

Η μεταφυσική μέσα από τον μύθο

Μέσα από τη μυθολογία που ήδη αναφέραμε σχετικά με αυτές τις τρεις θεότητες, βλέπουμε ότι ερμηνεύεται η μύηση στη γνώση και τα μυστήρια, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από μία επίπονη διαδικασία. Η Ίσιδα επιστράτευσε την οξυδέρκεια και τις γνώσεις που διέθετε για να πετύχει τον ανώτερο σκοπό της. Ο Ήλιος υπέφερε μέχρι να της παραδώσει τη γνώση. Σε πολλούς επιμέρους μύθους, αναγνωρίζουμε την ικανότητα της Ίσιδας να επηρεάζει τους θεούς και να της προσφέρουν τη βοήθειά τους.

Έχει αναδυθεί πλέον μία δυναμική θηλυκή αρχή, η οποία εξυμνείται για τις ικανότητες, το θάρρος και τη σοφία της. Η γνώση της ήταν τέτοια που γονιμοποιήθηκε θαυματουργά από τον νεκρό σύζυγό της, ενώ κατάφερε να τον αποκαταστήσει στο αιώνιο πάνθεον μέσα από την ταρίχευση και τις τελετουργίες που τη συνόδευσαν. Ταυτίζεται λοιπόν με μια ζωοδότρα δύναμη αλλά και με τον κόσμο του μεταφυσικού, της μετά θάνατον ζωής.

Ακόμη, ένα άλλο βασικό στοιχείο που αναγνωρίζουμε στους μύθους, σχετίζεται με την αέναη μάχη του καλού με το κακό. Ο Σεθ δεν σταματά ποτέ τις απόπειρες να βλάψει τον αδερφό του, ακόμα κι όταν τον έχει ήδη δολοφονήσει. Η σκληρότητά του δεν έχει τέλος. Επίσης, καθόλη τη διάρκεια της ζωής του Ώρου, αποτελούσε απειλή για την ασφάλειά του. Οι νίκες του Σεθ σήμαιναν σκοτάδι και υποβάθμιση για τους Αιγυπτίους. Οι νίκες της Ίσιδας και του Ώρου επανέφεραν την τάξη, την αρμονία και το φως.

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τις εξερευνήσεις μου, ακολουθήστε αυτόν τον σύνδεσμο: Εξ-ερευνήσεις

Θα χαρώ να λάβω τις προτάσεις για έρευνα και αυτοψία στο: ioanna@myalchemies.com.