Η Αρχαία Νεμέα βρίσκεται στις υπώρειες των Αρκαδικών βουνών, περιλαμβάνει την κοιλάδα του ποταμού Νεμέα – και την εκτεταμένη πεδιάδα του Ασωπού (Φλιάσιον πεδίον). Η ονομασία της προέρχεται από το ρήμα νέμω – βοσκώ γι’ αυτό και αντίστοιχα στο Ιερό του Νέμειου Διός τιμούνταν ο Δίας ως προστάτης των βοσκών και όχι ο Ολύμπιος Δίας. Κατ’ άλλη εκδοχή, η περιοχή έλαβε το όνομά της από τη νύμφη Νεμέα, κόρη του ποτάμιου θεού Ασωπού.
Είναι γνωστό ότι η κοιλάδα αυτή, βρίσκεται σε μία φυσικά “λεκάνη”, γύρω από την οποία ορθώνονται λόφοι. Η φυσική αποστράγγιση της κοιλάδας, που γίνεται από το βορρά προς τον Κορινθιακό Κόλπο, δεν ήταν πάντα απρόσκοπτη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, κατά καιρούς, το χειμώνα να μετατρέπεται σε έλος και να στεγνώνει μόνο το καλοκαίρι. Συνεπώς, κατά το μεγαλύτερο διάστημα του έτους, η κοιλάδα δεν ήταν κατοικήσιμη, παρά μόνο κατάλληλη για βοσκή, στηρίζοντας περισσότερη την πρώτη εκδοχή για την προέλευση της ονομασίας της.
Υπόγειος χώρος στο ναό του Νέμειου Διός.
Η Νεμέα κατά τους προϊστορικούς χρόνους
Η Νεμέα είναι γη εύφορη, με άφθονα νερά και φυσικά περάσματα επικοινωνίας προς την Κορινθία, την Αργολίδα και άλλες περιοχές της Πελοποννήσου. Έτσι, παρείχε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ανθρωπίνων κοινωνιών ήδη από τη Νεολιθική Εποχή. Η αρχαιολογική έρευνα, ιδιαίτερα των τελευταίων χρόνων, έχει δείξει ότι η περιοχή της Νεμέας κατοικήθηκε κατά την τελευταία περίοδο της Εποχής του Λίθου και σ’ όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού.
Πιο συγκεκριμένα, ευρήματα που μαρτυρούν την κατοίκηση κατά τη Νεολιθική Εποχή (7000-3000 π.Χ.) ανιχνεύθηκαν στο λόφο Τσούγκιζα Αρχαίας Νεμέας, στην Ακρόπολη και την πόλη του Φλιούντος. Να σημειώσω εδώ, ότι σύντομα θα κάνουμε ξεχωριστό αφιέρωμα στον αρχαίο Φλιούντα με περισσότερες λεπτομέρειες, ιστορικά στοιχεία και φυσικά, εικόνες!
Η Πρωτοελλαδική Εποχή (3000-1900 π.Χ.) αντιπροσωπεύεται από τους σημαντικούς οικισμούς στο Πετρί και την Τσούγκιζα, ενώ βεβαιώθηκε και στο Φλιούντα. Στον οικισμό της Αγίας Ειρήνης Νεμέας, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως αντιπροσωπευτικά δείγματα ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας από τη Μεσοελλαδική Εποχή (1900-1600 π.Χ.), ενώ σε περιορισμένο βαθμό απαντώνται και στην Τσούγκιζα και το Φλιούντα. Ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Υστεροελλαδική (Μυκηναϊκή) Εποχή (1600-1100 π.Χ.) εντοπίστηκε στην Τσούγκιζα, την Αγία Ειρήνη, το Φλιούντα και στο Ιερό του Διός. Ο σπουδαιότερος όμως οικισμός είναι αυτός που έθαψε τους νεκρούς του στους ιδιαίτερα επιμελημένους θαλαμωτούς τάφους στ’ Αηδόνια, που αποτελούν ένα από τα πλουσιότερα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Πελοποννήσου.
Άποψη της βάσης του Ιερού.
Σύμφωνα με τον Παυσανία, πρωτεύουσα της περιοχής υπήρξε αρχικά η Αραιθυρέα, πόλη σημαντική, που πήρε μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο κάτω από την αρχηγία του Αγαμέμνονα, όπως μνημονεύει ο Όμηρος στον Κατάλογο των Νηών. Για την Αραιθυρέα κάνει λόγο και ο γεωγράφος Στράβων, που αναφέρει ότι απείχε 30 στάδια από το Φλιούντα.
Ο ναός του Νέμειου Διός: από την ίδρυση ως την καταστροφή
Ο ναός του Διός κατασκευάστηκε περί το 330 π.Χ. με σκοπό την εξυπηρέτηση των Νεμείων αγώνων. Είναι ναός πρόστυλος, περίπτερος με 6×12 κίονες, κατασκευασμένος από τοπικό ασβεστόλιθο (πωρόλιθο). Έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία συνδέονται με το τέλος της κλασικής εποχής, όπως η χρήση και των τριών αρχιτεκτονικών ρυθμών της αρχαίας Ελλάδας, περιστύλιο με υψίκορμους και κίονες δωρικού ρυθμού, διώροφη κιονοστοιχία σε σχήμα “Π” στο εσωτερικό του σηκού, στο ισόγειο με κορινθιακού ρυθμού, στον όροφο δε ημικίονες ιωνικού ρυθμού.
Μια υπόγεια κρύπτη στο εσωτερικό του ναού πιθανολογείται ότι είχε χρήση τοπικού μαντείου. Ο ναός χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα μικρότερο από 70 χρόνια. Όταν οι αγώνες μεταφέρθηκαν στο Άργος, η περιοχή εγκαταλείφθηκε και άρχισε μια μακρά περίοδος παρακμής. Ο Παυσανίας, περνώντας από τη Νεμέα τον 2ο μ.Χ. αιώνα, βρήκε τη στέγη του γκρεμισμένη και το λατρευτικό άγαλμα του Νέμειου Διός να λείπει. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο ναός λεηλατήθηκε συστηματικά. Όρθιοι ως τις μέρες μας παρέμειναν τρεις μόνον κίονες, ένας στο περιστύλιο της ανατολικής όψης και δύο στον πρόναο.
Ο αναστηλωμένος πλέον ναός του Διός στην αρχαία Νεμέα.
Η θέση της Νεμέας σε ουδέτερο έδαφος, μεταξύ Αχαΐας, Αρκαδίας, Αργολίδας και Κορινθίας την κατέστησε κατάλληλη για τη δημιουργία ενός πανελλήνιου θρησκευτικού κέντρου, όπου τελούνταν τα Νέμεα, οι τέταρτοι κατά σειρά πανελλήνιοι αγώνες. Το Ιερό αποκτούσε ζωή μόνο κατά τη διάρκεια των αγώνων, τους θερινούς μήνες, και ελεγχόταν από τις κοντινές πόλεις-κράτη, αρχικά από τις Κλεωνές και από τον 5ο αι. π.Χ. από το Άργος.
Η πρωιμότερη οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο τοποθετείται στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., οπότε και κατασκευάσθηκαν ο πρώιμος Ναός του Διός και το Ηρώο του Οφέλτη. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. το Ιερό καταστράφηκε και οι αγώνες μεταφέρθηκαν στο Άργος. Το 330 π.Χ. οι αγώνες επέστρεψαν στη Νεμέα, γεγονός που συνδέεται με την πανελλήνια πολιτική των Μακεδόνων. Την ίδια περίοδο ανακατασκευάσθηκε ο Ναός του Διός, στον οποίο συνδυάζονται οι τρεις αρχαιοελληνικοί αρχιτεκτονικοί ρυθμοί (Δωρικός, Ιωνικός και Κορινθιακός). Το συνδυασμό και των τριών ρυθμών στον ίδιο ναό μπορούμε να δούμε και στο ναό του Επικούριου Απόλλωνος στις Βάσσες.
Παράλληλα, κατασκευάσθηκαν και κτήρια που εξυπηρετούσαν πρακτικές ανάγκες: ο Ξενώνας, οι Οίκοι, το Λουτρό, το Εστιατόριο και οι Οικίες. Το 271 π.Χ. οι αγώνες μεταφέρθηκαν για μία ακόμη φορά στο Άργος και έκτοτε το Ιερό εγκαταλείφθηκε σταδιακά. Κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο (ύστερος 4ος-5ος αι. μ.Χ.) αναπτύχθηκε στο χώρο ένας μεγάλος αγροτικός οικισμός. Το 384 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε τη λειτουργία των Ιερών και τις θυσίες στους θεούς. Έτσι, δρομολογήθηκε και η συστηματική καταστροφή του Ναού του Διός – όπως και τόσων άλλων – το δομικό υλικό του οποίου χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση μίας τρίκλιτης Βασιλικής. Ο οικισμός εγκαταλείφθηκε γύρω στο 580 μ.Χ.
Δομικό υλικό του αρχαίου Ιερού, τοποθετημένο μπροστά από τον αναστηλωμένο ναό.
Ο ναός του Νέμειου Διός στο σήμερα
Από το 1980 άρχισε να υλοποιείται ένα φιλόδοξο πρόγραμμα σταδιακής αναστήλωσης του ναού από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ, κ. Στέφανο Μίλλερ. Μετά τη συνταξιοδότησή του το 2004, το πρόγραμμα συνεχίστηκε από την καθηγήτρια του ίδιου Πανεπιστημίου, κ. Κιμ Σέλντον, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, της Αμερικανικής Σχολής της Αθήνας και με τις ευγενικές χορηγίες Ελλήνων και Αμερικανών πολιτών.
Σήμερα, τα μέλη του θριγκού της ΒΑ γωνίας βρίσκονται στη θέση τους στο ναό, με εξαίρεση αυτών του νότιου άκρου της ανατολικής όψης, τα οποία βρίσκονται αναστηλωμένα στο έδαφος μπροστά στο ναό, ώστε να μπορούν να τα παρατηρούν οι επισκέπτες. Οι μελέτες συνεχίζονται και επικεντρώνονται στην περαιτέρω συντήρηση του ναού, την κατανόηση και την ανάδειξη του μνημείου.
