Υπόγεια Βαλέτα: μια ζωντανή πόλη κάτω από την πόλη

Όπως έχουμε πει και σε προηγούμενο άρθρο, όλη η Μάλτα είναι γεμάτη υπόγειες στοές. Είτε φτιάχτηκαν εξ αρχής ως κατακόμβες για τους νεκρούς, είτε ως καταφύγια, είτε απλά ως περάσματα για διαφυγή σε κρίσιμες ώρες, όλο το νησί είναι σκαμμένο από κάτω! Είστε, λοιπόν, έτοιμοι για μία ξενάγηση στην υπόγεια Βαλέτα;

Μια από τις δραστηριότητες που πρέπει οπωσδήποτε να κάνετε στη Μάλτα, είναι η ξενάγηση στην υπόγεια Βαλέτα. Η ξενάγηση οργανώνεται από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και πραγματικά είναι μία εμπειρία που δεν πρέπει να χάσετε. Ασφαλώς, πρέπει να κλείσετε εισιτήριο από πριν για τη συμμετοχή σας και να βρίσκεστε στο Μουσείο μισή ώρα πριν από την έναρξη της ξενάγησης. Τα πιο σημαντικά κομμάτια της ιστορίας της Μάλτας, είναι κρυμμένα στα έγκατα του νησιού!

Ξενάγηση στην υπόγεια Βαλέτα!

Συναντιόμαστε, λοιπόν, στο Μουσείο, όπου μπορούμε να αφήσουμε τα πράγματά μας σε φοριαμούς και φοράμε τον απαραίτητο εξοπλισμό που μας προσφέρουν: δίχτυ για τα μαλλιά, κράνος και φακό επάνω στο κράνος. Ξεκινάμε όλοι μαζί για να βρούμε την είσοδο που θα μας οδηγήσει στην υπόγεια Βαλέτα!

Ο ξεναγός μας είναι 66 ετών και σε δύο μήνες θα βγει στη σύνταξη. Κάνει αυτή τη δουλειά εδώ και 30 χρόνια περίπου και μας αποκάλυψε ότι τα πρώτα χρόνια έπινε κάθε βράδυ για να μπορέσει να ανταπεξέλθει στις υπόγειες ξεναγήσεις. Οι κατακόμβες είναι πάντα πολύ σκοτεινές και του προκαλούσαν επίσης κλειστοφοβία. Μετά από τόσα χρόνια καταφέρνει πλέον να μην χρειάζεται το ποτό για να κατέβει στην υπόγεια πόλη, αλλά όπως μας είπε, δεν θα πήγαινε ποτέ μόνος του εκεί κάτω, ούτε καν σήμερα!

Το δίκτυο των κατακομβών της Βαλέτας δημιουργήθηκε λίγο μετά τη Μεγάλη Πολιορκία και εξασφάλισε τη σωτηρία της αρκετές φορές μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Πώς, όμως, φτάσαμε ως εκεί;

Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη και η Μεγάλη Πολιορκία

Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη, πριν εγκατασταθούν στη Μάλτα είχαν ήδη δεχτεί μια πανωλεθρία στη Ρόδο από τους Οθωμανούς, το 1522, υπό την ηγεσία του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή, οπότε και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί. Με την εγκατάστασή τους στη Μάλτα, ξεκίνησαν να χτίζουν φρούρια. Το 1565, οι Ιππότες είδαν τις Οθωμανικές δυνάμεις να πλησιάζουν το νησί τους. Η ώρα της “Μεγάλης Πολιορκίας”, όπως αποκαλείται πλέον, είχε φτάσει.

Για να αντιμετωπίσουν την εισβολή, οι Ιωαννίτες έκαψαν όλα τα σπαρτά και δηλητηρίασαν όλες τις δεξαμενές νερού, ώστε ο εχθρός να μην μπορεί να βρει τίποτα για να συντηρηθεί στο νησί. Βέβαια, είχαν εξασφαλίσει πρώτα τις δικές τους προμήθειες στις κατακόμβες που υπήρχαν ήδη στο νησί.

Αξίζει να αναφέρουμε για την ιστορία ότι την περίοδο της Μεγάλης Πολιορκίας, Μέγας Μάγιστρος του Τάγματος των Ιπποτών ήταν ο Fra Jean Parisot de la Valette, ο οποίος βρέθηκε μάλιστα για λίγο στις φυλακές του Gozo. Το όνομά του δόθηκε στη μετέπειτα πρωτεύουσα του νησιού, τη Βαλέτα, ως φόρος τιμής για το τιτάνιο έργο του στην απώθηση των Οθωμανών.

Η οροφή της πρώτης υπόγειας δεξαμενής που συναντήσαμε.

Συνολικά, οι δυνάμεις που συγκρούστηκαν σε αριθμούς είναι: Ιππότες –  6.100, Οθωμανοί – 48.000. Από το σύνολο των Ιπποτών, οι 3.000 ήταν απλοί κάτοικοι της Μάλτας που τους ανάγκασαν οι Ιωαννίτες να συμμετάσχουν στην υπεράσπιση του νησιού. Αν αναλογιστεί κανείς τα μεγέθη, πρόκειται για έναν πραγματικό άθλο. Οι υπερασπιστές της Μάλτας κατάφεραν να κρατήσουν την κυριαρχία του νησιού τους παρά την πολύμηνη πολιορκία. Οι Οθωμανικές δυνάμεις έκτοτε δεν επιχείρησαν ξανά την κατάκτηση της Μάλτας και αυτό άφησε χώρο στην επέκταση των Ισπανικών δυνάμεων στη γύρω περιοχή.

Στους υπόγειους διαδρόμους διακρίνουμε ανοίγματα δεξιά κι αριστερά. Μέσα σε κάθε δωμάτιο ζούσε μια ολόκληρη οικογένεια. Αυτές οι διευρύνσεις των διαδρόμων έγιναν λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αρχικά, οι σήραγγες ήταν τόσο στενές που μετά βίας χωρούσε ένα άνθρωπος.

Με το πέρας της πολιορκίας, οι Ιππότες έθεσαν σε εφαρμογή τα σχέδιά τους ώστε να είναι έτοιμοι σε περίπτωση που ο εχθρός επιστρέψει, γεγονός που δεν συνέβη τελικά. Ξεκίνησαν να φτιάχνουν σήραγγες και με τις πέτρες που έβγαζαν από τη γη, έχτιζαν τα σπίτια της πόλης. Δημιούργησαν τεράστιες δεξαμενές για τη συγκέντρωση του νερού της βροχής. Μάλιστα, είχαν προβλέψει ότι το νερό θα πρέπει να ανανεώνεται στις δεξαμενές και έτσι έφτιαξαν σύστημα αποστράγγισης, ώστε να καθαρίζουν τη δεξαμενή και να τη γεμίζουν ξανά.

Βρισκόμαστε μέσα σε μία τεράστια δεξαμενή, από αυτές που έφτιαξαν οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη.

Οι σήραγγες ήταν αρχικά τόσο στενές, που μετά βίας χωρούσε να περάσει ένας άνθρωπος. Δεν ήταν καθόλου εύκολο να σκάψουν όλο το δίκτυο που απλώνεται κάτω από την πόλη, το οποίο αργότερα επεκτάθηκε σχεδόν σε όλη τη Μάλτα. Ωστόσο, το έδαφος το ίδιο ήταν σύμμαχός τους, καθώς η Μαλτέζικη γη αποτελείται κυρίως από ασβεστόλιθο, όχι ιδιαίτερα σκληρό πέτρωμα.

Οι σήραγγες, λοιπόν, χρησίμευαν για τη μετακίνηση των στρατευμάτων από μέρος σε μέρος χωρίς να μπορεί να τα εντοπίσει ο εχθρός. Επίσης, αξιοποιήθηκαν για την αποθήκευση σιτηρών, ως δεξαμενές πόσιμου νερού αλλά και ως αποχετευτικό σύστημα. Η εξασφάλιση τροφής και νερού σε καιρό πολιορκίας ήταν ζωτικής σημασίας.

Μέσα σε μία από τις τεράστιες δεξαμενές νερού που έφτιαξαν οι Ιωαννίτες Ιππότες, οι οποίες χρησιμοποιούνταν μέχρι και λίγα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο!

Το 1568 που συστάθηκε κυβερνητική επιτροπή για το πώς θα χτιστεί η πόλη, ορίστηκε ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο. Κάθε σπίτι έπρεπε να έχει μία υπόγεια δεξαμενή όπου θα συλλέγει το καθαρό νερό της βροχής και έναν χώρο για το βρώμικο/χρησιμοποιημένο νερό. Επίσης, όλα τα σπίτια έπρεπε να συνδέονται με τη δημόσια αποχέτευση. Πέρα από τα ιδιωτικά πηγάδια που έσκαβαν, οι δημόσιες δεξαμενές νερού αποτελούσαν μία ακόμη προτεραιότητα.

Μέχρι το 1566, είχαν ήδη δημιουργηθεί οι περισσότερες δεξαμενές και είχαν γεμίσει με νερό το οποίο συνέλεγαν από τις στέγες. Μέχρι το 1615 που ολοκληρώθηκαν τα υδραγωγεία εκτός πόλεων, αυτό το σύστημα αποτελούσε τη μοναδική πηγή νερού για την Βαλέτα. Ασφαλώς, σε περιόδους πολιορκίας τα υδραγωγεία ήταν πολύ εύκολο να μολυνθούν και έτσι δεν αξιοποιούσαν αυτό το νερό.

Πανέμορφες καμάρες στα υπόγεια, τις οποίες έφτιαξαν οι Ιππότες. Για να στηρίζουν τα οικοδομήματα πάνω απ’ τη γη.

Το Τάγμα των Ιπποτών έφτιαξε επίσης πολλά συντριβάνια, με νερό που αξιοποιούσε από τα υπόγεια συστήματα και προσέλαβε ειδικό συντηρητή για να φροντίζει για την ομαλή λειτουργία και των καθαρισμό των συντριβανιών και των δεξαμενών της πόλης. Μέχρι το 1723, η Βαλέτα διέθετε περίπου 33 δημόσιες δεξαμενές, 6 μέσα στο φρούριο St. Elmo και 1637 ιδιωτικές.

Η πιο πρόσφατη ιστορία της Μάλτας, όπως τη μαρτυρούν τα υπόγειά της

Οι σήραγγες και οι κατακόμβες που εδραιώθηκαν μέσα στο πέρασμα του χρόνου, συντηρούνταν σε καλή κατάσταση. Οι δεξαμενές καθαρίζονταν και ανανεωνόταν το νερό τους, ενώ το δίκτυο των διαδρόμων παρέμενε καθαρό και σε ετοιμότητα να χρησιμοποιηθεί εφόσον κρινόταν απαραίτητο. Μην ξεχνάμε, ότι σύμφωνα με τα σχέδια των Ιπποτών, κάθε σπίτι στη Βαλέτα είχε ένα υπόγειο που οδηγούσε στις σήραγγες.

Τρεις μήνες πριν από την κήρυξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Μαλτέζοι εργάστηκαν ακούραστα, συντονισμένα και αδιάκοπα για να διευρύνουν το υπόγειο δίκτυο. Ανοίχτηκαν διάδρομοι που χωρούσαν πλέον έως και τέσσερα άτομα να στέκονται όρθια. Επεκτάθηκε το σύστημα των αεραγωγών ώστε να υπάρχει επαρκές οξυγόνο κάτω από τη γη, για μια ολόκληρη πολιτεία! Φτάνοντας στον Μάιο του 1941, η υπόγεια Βαλέτα προσέφερε καταφύγιο σε 38.000 ψυχές!

Οι Μαλτέζοι έμειναν για περισσότερα από τρία χρόνια στα καταφύγια. Πολλοί ήταν αυτοί που προσπάθησαν να ομορφύνουν τις νέες τους κατοικίες και πρόσθετα πλακάκια στο έδαφος, ώστε να προσθέσουν μία αίσθηση σπιτιού.

Πριν μερικά χρόνια, αυτά τα σχέδια στα πλακάκια ήρθαν και πάλι στη μόδα. Τα εργοστάσια της Μάλτας άρχισαν να φτιάχνουν ξανά αυτά τα σχέδια και μάλιστα, όπως μας ενημέρωσε ο ξεναγός μας, ήταν και πανάκριβα!

Εκείνα τα χρόνια η Βαλέτα αριθμούσε περί τους 40.000 κατοίκους, ενώ στο σήμερα ο αριθμός αυτός υπολογίζεται τουλάχιστον στο μισό. Όπως μας είπε με παράπονο ο Μαλτέζος ξεναγός μας, παλιότερα οι οικογένειες είχαν 10 με 12 παιδιά η κάθε μία. Τώρα πλέον παίρνουν όλοι από ένα σκυλί και δεν κάνουν παιδιά. Η Μάλτα ήταν η πιο πυκνοκατοικημένη χώρα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο στην Ευρώπη και τώρα έχει κατέβει στο τέλος σχεδόν αυτής της λίστας.

Οι συνθήκες διαβίωσης στα καταφύγια της Βαλέτας

Το υπόγεια δίκτυο ήταν πλήρως χαρτογραφημένο, με τα ονόματα των οδών που αντιστοιχούν στην κανονική πόλη, για να γνωρίζουν όλοι πού βρίσκονται και να μη χάνονται.

Το υπόγεια δίκτυο ήταν πλήρως χαρτογραφημένο, με τα ονόματα των οδών που αντιστοιχούν στην κανονική πόλη, για να γνωρίζουν όλοι πού βρίσκονται και να μη χάνονται.

Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πρωτόγονες. Χιλιάδες άνθρωποι ζούσαν για χρόνια στριμωγμένοι σε σκοτεινά δωμάτια, με λιγότερο οξυγόνο και ελάχιστο φαγητό. Δεν υπήρχε ιδιωτικότητα, το νερό της βροχής έμπαινε στα “σπίτια” τους και οι μεταδοτικές ασθένειες ήταν συχνό φαινόμενο. Στα μεγάλα καταφύγια υπήρχε ηλεκτρισμός αλλά στα πιο μικρά, που ήταν περισσότερα, όχι. Εκεί, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν λάμπες και κεριά. Επίσης, μαγείρευαν μέσα στο χώρο που χρησιμοποιούσαν για να κοιμηθούν καθώς δεν υπήρχε τίποτα άλλο.

Έσκαβαν μικρά ανοίγματα στους διαδρόμους και τοποθετούσαν κεριά.

Πολλοί ήταν αυτοί που τοποθετούσαν εικόνες της Παναγίας και των Αγίων μπροστά από την είσοδό τους. Παρά τις αντίξοες συνθήκες, οι Μαλτέζοι εκείνα τα χρόνια ήταν ενωμένοι και ίσως γι’ αυτό να κατάφεραν να επιβιώσουν. Συχνά, μαζεύονταν στα υπόγεια και προσεύχονταν όλοι μαζί.

Εικόνα της Παναγίας με το Χριστό και θήκη για κεράκι.

Ασφαλώς και υπήρξαν διαμάχες ανάμεσά τους για να μετακινηθούν σε καλύτερα καταφύγια. Ήταν μία τρομερά δύσκολη περίοδο για αυτούς και οι παρά που οι περισσότεροι επιβίωσαν, έφεραν τραύματα από αυτή την εμπειρία για το υπόλοιπο της ζωής τους. Τα καταφύγια αυτά, μαρτυρούν τις συνθήκες ζωής εκείνων των χρόνων, την αρχιτεκτονική τους αλλά και μια ζωντανή απόδειξη του πόσο υπέφεραν στον πόλεμο.

Ο ξεναγός μας, μοιράστηκε μαζί μας εμπειρίες που του μετέφερε η μητέρα του που τα έζησε από πρώτο χέρι καθώς και άλλων Μαλτέζων που του μετέφεραν εμπειρίες γονιών και παππούδων. Θεωρώ πολύ σημαντικό να σας τις μεταφέρω μέσα από αυτό το άρθρο, καθώς δείχνουν την πραγματική διάσταση των επιπτώσεων στους ανθρώπους.

Η γιαγιά μιας κυρίας που επισκέφθηκε τις κατακόμβες, δεν μπορούσε να κλείσει το φως ούτε όταν πήγαινε για ύπνο. Της είχε δημιουργηθεί μία τεράστια φοβία για το σκοτάδι, αφού έζησε πολλά χρόνια μέσα σε αυτό, και μέχρι το τέλος της ζωής της πριν λίγα χρόνια, δεν άντεχε να μένει σε σκοτεινό χώρο. Μια άλλη μαρτυρία μας δείχνει την τρομακτική επίδραση που είχαν οι βομβαρδισμοί. Η κυρία δεν άντεχε πια τον θόρυβο και πάθαινε κρίσεις με τους αιφνίδιους θορύβους.

Ράφι που χρησίμευε για εικονοστάσι.

Ο ξεναγός μάς αποκάλυψε ότι η μητέρα τους ήταν από τους λίγους κατοίκους που δεν εγκατέλειψαν τα σπίτια τους. Της άρεσε να ξαπλώνει στην ταράτσα στου σπιτιού της και να βλέπει τα πρόσωπα των πιλότων που βομβάρδιζαν την πόλη. Πετούσαν τόσο χαμηλά! Ευτυχώς, κάποια στιγμή αποφάσισε η οικογένεια να φύγει από τη Βαλέτα και την επόμενη μέρα, το σπίτι τους βομβαρδίστηκε επίσης.

Η Μάλτα δέχτηκε περισσότερους από 16.000 τόνους βομβών κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθιστώντας την την πιο βαμβαρδισμένη χώρα αυτού του πολέμου. Οι πολίτες των υπογείων άκουγαν συνέχεια βόμβες να σκάνε για χρόνια! Εξίσου τραγικό είναι ότι ακόμα κι όταν τελείωσε ο πόλεμος, οι Μαλτέζοι δεν είχαν σπίτια για να γυρίσουν. Είχαν ισοπεδωθεί σχεδόν όλα! Έτσι, αναγκάστηκαν να μείνουν κι άλλο στα υπόγεια, μέχρι να χτίσουν ξανά τα σπίτια τους!

Μια γεύση από την ξενάγησή μας!