Χαίρομαι ιδιαίτερα που εκτιμήσατε το προηγούμενο άρθρο για τη “μετανοούσα Μαγδαληνή” και ζητήσατε τη συνέχεια! Η Μαρία Μαγδαληνή, ως ένα πρόσωπο που βρισκόταν πολύ κοντά στον Ιησού, έχει προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ειδικά σε συγκεκριμένους κύκλους. Όσοι έχετε διαβάσει για αιρέσεις που αφορούν την Χριστιανική Πίστη, σίγουρα θα έχετε συναντήσει πολλές φορές αυτή τη μορφή.
Οι φίλοι που δεν έχουν διαβάσει ακόμα κάτι σχετικό, μπορούν να ανατρέξουν στο πρώτο άρθρο που ανέβασα για τη Μαρία Μαγδαληνή: Όταν η “μετανοούσα Μαγδαληνή” έγινε μόδα στο Μεσαίωνα.
Θα συνεχίσουμε, λοιπόν, με τον τελευταίο τύπο πινάκων της Μαγδαληνής, αυτούς που περιλαμβάνουν καθρέφτη. Καλλιτέχνες όπως ο Πιέτρο Περουτζίνο, ο Γκουιντό Ρενί, ο Λα Τουρ και άλλοι, παρουσιάζουν τη Μαγδαληνή ντυμένη και μάλιστα με περιποιημένα ενδύματα. Η νεκροκεφαλή βρίσκεται τοποθετημένη πάνω στα πόδια της ή την πιάνει με το ένα της χέρι. Η νεκρή φύση και η ματαιότητα δηλώνεται κυρίως από τα ξεκάθαρα σύμβολα του θανάτου. Δηλαδή, τη νεκροκεφαλή ή τον τάφο που απεικονίζεται δίπλα της, ανάλογα το έργο. Η αδιαφορία της για το μύρο και τα κοσμήματα, τα υλικά αγαθά που είναι συνήθως γύρω της παρατημένα, είναι έκδηλη.
Κάποιες φορές τη βλέπουμε να είναι απορροφημένη σε έναν καθρέπτη, να κοιτά ένα είδωλο, μια ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, όπως στα έργα του Λα Τουρ. Σε άλλες περιπτώσεις, το πρόσωπο και ειδικότερα το βλέμμα της, εκφράζει μεταμέλεια και αποδοχή τόσο για τον πρότερο αμαρτωλό βίο, όσο και για τον επερχόμενο θάνατο. Είναι εμφανής η περιφρόνησή της για τα υλικά αγαθά και μοιάζει να μελαγχολεί καθώς αντιλαμβάνεται την ενοχή της για την επιθυμία των εγκόσμιων απολαύσεων. Η απάρνηση των υλικών αγαθών και η στροφή στην πνευματικότητα και την πρόνοια της αιώνιας ζωής, δίνουν τα ανάλογα μηνύματα στους πιστούς.
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, σε πολλές απεικονίσεις κρατά ένα βιβλίο στα χέρια της, ή το βλέπουμε ακουμπισμένο κάπου κοντά της ή δίπλα στη νεκροκεφαλή. Πολλοί, ίσως, δεν γνωρίζουν ότι η Μαρία Μαγδαληνή ήταν μία μορφωμένη γυναίκα της εποχής της. Μεγαλώνοντας, δεν θέλησε να ασχοληθεί με τις συνηθισμένες ασχολίες των γυναικών, δηλαδή με το γνέσιμο του μαλλιού και τα υφαντά. Προτίμησε να μαθητεύσει δίπλα σε έναν διδάσκαλο και να ασχοληθεί με τα γράμματα. Καταγόταν από αξιοπρεπή και επιφανή οικογένεια, η οποία της μετέδωσε ηθικές αρχές και της επέτρεψε να καλλιεργήσει το πνεύμα της.
Ωστόσο, στους πίνακες, βλέπουμε ότι δεν δίνει σημασία ούτε στο βιβλίο, που συμβολίζει τη μόρφωση και την πνευματική καλλιέργεια. Ο νους της είναι στραμμένος προς κάτι ανώτερο, προς την πραγματική αλήθεια, το πραγματικό φως και την αιώνια ζωή, όχι αυτήν εδώ την εφήμερη.
Σε προηγούμενο άρθρο, αναφερθήκαμε στην κοινωνική κατάπτωση εκείνης της περιόδου. Επίσης, μιλήσαμε για τον αγώνα των κληρικών και του ποιμνίου, να αποκτήσουν πλούτο. Η διαφθορά της Καθολικής Εκκλησίας απομάκρυνε τους ανθρώπους από τον οίκο του Θεού και τους έστρεψε στα απλά και εφήμερα. Οι μετανοούσες Μαγδαληνές πείθουν το λαό ότι τα υλικά αγαθά είναι πρόσκαιρα και μάταια και ότι το πιο σημαντικό είναι η σωτηρία της ψυχής.
Μάλιστα, σε κάποια έργα, φαίνεται να κυλά ένα δάκρυ πάνω στο μάγουλο της Μαγδαληνής. Πρόκειται για την προσωποποίηση της μεταμέλειας. Έτσι, γίνεται η αγαπημένη Αγία των πιστών. Τους δίνει την ελπίδα ότι μπορούν να λυτρωθούν από τις αμαρτίες τους, να σώσουν την ψυχή τους. Μετατρέπεται άτυπα σε προστάτιδα των αμαρτωλών και μετανοημένων. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι πολλές από τις Μετανοούσες Μαγδαληνές ήταν έργα που παρήγγελναν ιερείς, αναζητώντας έναν τρόπο συγχώρεσης για τον έκλυτο βίο τους.
Η Μαρία Μαγδαληνή στην Ορθόδοξη και την Καθολική
Αναφερθήκαμε πριν σε μια ξεχωριστή κατηγορία πινάκων της Μαγδαληνής, στους οποίους προστίθεται το στοιχείο του καθρέφτη! Πολύ όμορφα ως τώρα είδαμε συμβολισμούς αντικειμένων και προσώπων, ωστόσο, η προσθήκη του καθρέφτη μπορεί να δώσει μία νέα διάσταση στη σημασία του πίνακα και να μας ταξιδέψει σε μυστικιστικά νοήματα. Για να τα κατανοήσουμε όμως, πρέπει να εξετάσουμε το πρόσωπο της Μαγδαληνής ως σύμβολο για τους αποκρυφιστικούς κύκλους.
Η Μαγδαληνή ήταν παρούσα στις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του Χριστού, κι αυτό είναι αποδεκτό τόσο από την Ορθόδοξη όσο και από την Καθολική Εκκλησία. Ωστόσο, για την Ορθοδοξία, η Αγία Μαρία Μαγδαληνή δεν υπήρξε ποτέ πόρνη και χαρακτηρίζεται ως Ισαπόστολος. Μάλιστα, πολλάκις έχει γίνει μνεία από Πατέρες της Εκκλησίας μας για το θεάρεστο, αποστολικό της έργο. Επίσης, εκθειάζεται για το θάρρος που επέδειξε κατά τη σταύρωση του Κυρίου αλλά και την τόλμη να μεταβεί στον Τάφο του Χριστού αχάραγα της Κυριακής για να μυρώσει το νεκρό, όπως επέβαλαν τα χριστά ήθη της εποχής.
Ο πάπας άγιος Γρηγόριος Α΄, το 591 μ.Χ., εγκαινίασε την εκδοχή της Μαγδαληνής ως μετανοημένης πόρνης και ήταν έργο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας η ταύτιση από τις τρεις Μαρίες, μαθήτριες και πιστές ακόλουθους του Ιησού, σε ένα πρόσωπο, τη Μαγδαληνή. Έχουμε, λοιπόν, την ανάδειξη ενός γυναικείου προσώπου ως την αμαρτωλή σάρκα που σώθηκε πνευματικά.
Προφανώς, αυτό εξυπηρετούσε τους σκοπούς της Εκκλησίας εκείνα τα χρόνια, υποβαθμίζοντας το γυναικείο φύλο, τις προσπάθειες των γυναικών να ξεφύγουν από τον οίκο και να μορφωθούν. Ακόμη, τους επέτρεπε να ταυτίζουν μια σημαντική γυναικεία μορφή των Ευαγγελίων με την αμαρτία και τη ματαιοδοξία.
Η Μαγδαληνή ως σύμβολο στον αποκρυφισμό
Εκείνη την περίοδο άνθισε ο αποκρυφισμός, δηλαδή η ιδέα ότι υπάρχει μια απόκρυφη γνώση, την οποία καλούνται να μάθουν μόνο οι εκλεκτοί, οι μυημένοι. Επίσης, έχουμε τον αλχημισμό, την αναβίωση των ερμητιστών, το νέο γνωστικισμό, την ίδρυση μυστικών εταιρειών, το νέο παγανισμό και άλλα. Αναδύεται εκ νέου ο μύθος της χαμένης Θεάς του Χριστιανισμού, ενώ η έννοια του Ιερού Γάμου ταξιδεύει μέσα στο χρόνο και ταυτίζεται με νέα πρόσωπα.
Εδώ θα ανοίξουμε μια μεγάλη παρένθεση για να δούμε τι σήμαινε Ιερός Γάμος και χαμένη Θεά για τους Καθολικούς Χριστιανούς του Μεσαίωνα. Το πώς αυτό αποτυπώνεται στον πίνακα του Λα Τουρ με τη Μαγδαληνή μπροστά από τον καθρέφτη, θα το ανακαλύψουμε μαζί, στο τέλος της ανάλυσης! Ας ξεκινήσουμε με το γεγονός ότι η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, ειδικά κατά το Μεσαίωνα, προβάλει ένα απολυταρχικό και σκληρό πρόσωπο. Η γυναικεία φύση υποβαθμίζεται και σαφώς δεν έχει ιδιαίτερη θέση στον χριστιανισμό.
Όλα αυτά αποτέλεσαν τα εναύσματα για την αναζήτηση μιας γυναικείας Θεάς σε αυτή τη θρησκεία. Ο Θεός έπρεπε να είναι κάτι άφυλο, για να τους εκφράζει όλους ή, επικρατέστερα, να είναι η απόλυτη ένωση του αρσενικού και του θηλυκού. Αυτή η ένωση υπονοεί τη γονιμοποίηση, την αφθονία και μπορούσε να οδηγήσει σε αυτό που αποκαλούσαν «Γνώση». Κατά τον 12ο αιώνα, η λατρεία του θηλυκού στοιχείου άκμασε στην Προβηγκία. Την ίδια περίοδο, οι Εβραίοι Καμπαλιστές προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν τη Σεχινά, την Ιερή Ματρόνα, ως τη χαμένη σύζυγο του Γιαχβέ.
Σύμφωνα με τη συγγραφέα μυστικών χριστιανικών παραδόσεων, Μάργκαρετ Στάρμπερντ, υπήρχε μία περίοδος κατά την οποία οι Ισραηλίτες λάτρευαν τη θεά Ασερά σαν τη συνοδό του Θεού Ιεχωβά. Οι παγανιστικές παραδόσεις μπλέχτηκαν αρκετά με τα ρεύματα της εποχής, προσθέτοντας σε συγκεκριμένους κύκλους μια χριστιανή Θεά που αποκαλούνταν άλλοτε Σοφία, άλλοτε Ψυχή, Ζωή κ.ά. Στα βιβλία “Παροιμίες”, η Σοφία του Σολομώντα και η Σοφία του Ιησού, γιου του Σιράχ, η συν-δημιουργός Σοφία, μεταμορφώνεται σε σύντροφο του Θεού. Με αυτόν τον τρόπο αποκατέστησαν το ιερό θηλυκό στο βάθρο του.
Ο μύθος της χαμένης Θεάς δεν προορίζεται για το γυναικείο φύλο, αλλά για την ανθρώπινη κατάσταση. Ανεξάρτητα από το αν κάποιος είναι άντρας ή γυναίκα, ο θεάνθρωπος και η θεά αντιπροσωπεύουν τις δύο όψεις της ανθρώπινης ταυτότητας. Για αυτό πολλοί προχωρούν σε συμβολισμούς με τη Θεά να σημαίνει το Παν, το Σύμπαν, τη ροή της παρουσίας και της εμπειρίας, είναι ό,τι φανταζόμαστε. Ο Θεός, το αρσενικό αρχέτυπο, συμβολίζει το Ένα, τη μυστηριώδη πηγή συνείδησης που συλλαμβάνει και γίνεται μάρτυρας της ροής όλων των μορφών που αποκαλούμε ζωή.
Η Σοφία ήδη λατρευόταν από τους παγανιστές πολύ πριν επικρατήσει ο Χριστιανισμός. Η Θεά δεν παρουσιάζεται από μία μόνο οπτική γωνία, παρουσιάζεται και ως ξεπεσμένη και λυτρωμένη πόρνη αλλά και ως παρθένα μητέρα. Ο μύθος του Ιησού προσπαθεί να αποκαταστήσει την πτώση της ψυχής στην ενσάρκωση. Ένα από τα κείμενα που βρέθηκαν μεταξύ άλλων στο Ναγκ Χαμαντί είναι η “Εξήγησις περί Ψυχής”. Σε αυτό, γίνεται λόγος για την περικοπή από τον Ιερεμία, μέσα από τον οποίο ο Θεός διακηρύσσει στο Ισραήλ, τη Χαμένη Θεά.
Η “Εξήγησις περί Ψυχής” τονίζει την αντιστοιχία μεταξύ του μύθου της Σοφίας και του μύθου της Γένεσης. Στη Γένεση ο Αδάμ και η Εύα αντίστοιχα συμβολίζουν τη Συνείδηση και την Ψυχή. Στην αρχή υπήρχε ένα μόνο πλάσμα ο Αδάμ, από τον οποίο ο Θεός πήρε το πλευρό του για να δημιουργήσει την Εύα. Άμεσος συμβολισμός της προβολής της ψυχής από τη Συνείδηση. Η ψυχή οδηγεί τη Συνείδηση στην ταύτιση με το σώμα, αφού ακολουθεί η Πτώση από την Εδέμ.
Ο μυστικιστικός γάμος διορθώνει τον χωρισμό της Συνείδησης και της Ψυχής, δηλαδή του Αδάμ και της Εύας. Σας θυμίζει μήπως, σαν έννοια, τον ιερό γάμο των Καβείριων και άλλων Μυστηρίων του Αρχαίου Κόσμου;
Σύμφωνα με όσα είπαμε μέχρι τώρα, μπορούμε να δούμε τη μορφή της Μαρίας Μαγδαληνής ως την εκλεκτή μαθήτρια του Χριστού, ως τον άνθρωπο στον οποίο φανέρωσε πρώτο ότι Αναστήθηκε, ως Ισαπόστολο και χαρισματικό πνεύμα. Η παρέμβαση της Καθολικής Εκκλησίας μας εμφανίζει μια μετανοημένη πόρνη. Οι παγανιστικές και αποκρυφιστικές παραδόσεις που παρεισέφρησαν, μας μιλούν για το Ιερό Θηλυκό, τη συν-δημιουργό Θεά που με την απόλυτη ένωσή της με το Θεό, αποτελεί την Απόλυτη Γνώση.
Ο ιερός γάμος έχει ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, το οποίο περιλαμβάνει το μύρωμα του συζύγου από τη σύζυγο. Μάλιστα, σύμφωνα με τις παραδόσεις, για να ΧΡΙΣΤΕΙ ένας βασιλιάς, έπρεπε η Βασίλισσά του να τον αλείψει με μύρο, κάτι που αποτελούσε ένα και μόνο μέρος του τελετουργικού, για έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό. Μέσα σε όλα αυτά, μπλέχτηκε η ιστορία καθώς οι Ρωμαιοκαθολικοί δέχονται ότι η Μαγδαληνή μύρωσε τα πόδια του Χριστού, όπως θα έκανε η βασίλισσα στον βασιλιά της.
Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά ακόμη για τις θεωρίες που θέλουν τη Μαγδαληνή να σχετίζεται με ιδιαίτερο τρόπο με το Χριστό, βασιζόμενοι ακόμα και στο “Άσμα Ασμάτων”. Ωστόσο, πρέπει να κλείσουμε αυτή τη μεγάλη παρένθεση για να επιστρέψουμε στον περίφημο πίνακα του Λα Τουρ, όπου η Μαγδαληνή βρίσκεται μπροστά από έναν καθρέπτη, με ένα κερί αναμμένο, μια νεκροκεφαλή στα πόδια της και κοσμήματα παρατημένα στο χώρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Λα Τουρ έχει ζωγραφίσει τουλάχιστον 4 εκδοχές της Μαγδαληνής, παραλλαγές του εν λόγω έργου.
Ο καθρέπτης, το νέο στοιχείο – σύμβολο που συναντάμε στον πίνακα, μπορεί να δεχτεί διαφορετικές ερμηνείες. Το προφανές, είναι η αντανάκλαση του ειδώλου. Επικρατεί η πεποίθηση ότι ένας καθρέπτης δεν λέει ψέματα, άρα κοιτάζοντας μέσα σε αυτόν, βλέπει κανείς τον πραγματικό εαυτό του.
Από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε να αποτελέσει στοιχείο ματαιότητας και ματαιοδοξίας. Ωστόσο, σύμφωνα με όλα αυτά που έχουμε αναφέρει ως τώρα, καθώς είχαν προηγηθεί και ήταν γνωστά στον καλλιτέχνη, μπορούμε να εικάσουμε ότι ο καθρέφτης προχωρά σε μία αποκάλυψη. Αντανακλά μία κρυμμένη αλήθεια. Ίσως μάλιστα να αποτελεί ένα παράθυρο σε έναν άλλο κόσμο, πιο ακατέργαστο από τον δικό μας, στον οποίο κατοικεί η Γνώση που προκύπτει από την Ιερή Ένωση.
Πολλοί είναι αυτοί που παρατηρούν ότι το βλέμμα της Μαγδαληνής τείνει κάπου… πιο πάνω από τον καθρέπτη. Δηλαδή, η μορφή της δεν δίνει καμία σημασία σε οτιδήποτε γήινο και υλικό. Είναι σαν να προσμένει κάτι άλλο, κάτι ανώτερο, αιώνιο και αληθινό. Ίσως, είναι σαν να προσμένει τον αγαπημένο της, για να ενωθεί σε μια αιωνιότητα Σοφίας. Μοιάζει να είναι το “alter ego” του αγαπημένου της.
Αυτή είναι μία εκδοχή, ένα μήνυμα αν θέλετε, που θα δέχονταν οι μυστικιστικοί κύκλοι. Παρόμοιες σκέψεις μπορεί να κάνει κανείς και για τον πίνακα: “η Μαγδαληνή σε έκσταση”, του Καραβάτζιο. Γνωρίζοντας πλέον όλες αυτές τις παραδόσεις και τις θεωρίες που σχετίζονται με αυτό το πρόσωπο, ίσως την επόμενη φορά που θα αντικρύσετε ένα Μεσαιωνικό ή Αναγεννησιακό έργο που την αναπαριστά, να το δείτε με μια πιο κριτική ματιά και να θελήσετε να ψάξετε «πίσω από τις λέξεις», όπως λένε συνήθως, για να βρείτε τα κρυμμένα μηνύματα κάποιου μυημένου καλλιτέχνη!