Ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596 – 1650) ήταν Γάλλος φιλόσοφος αλλά και επιστήμονας. Πέρα από τους μεταφυσικούς στοχασμούς του, που τον ανέδειξαν σε σημαντική μορφή του Διαφωτισμού, μελέτησε εξίσου και επιστήμες όπως η Λογική, η Αναλυτική Γεωμετρία, η Ιατρική, η Φυσιολογία, η Αστρολογία και η Μηχανολογία. Οι γνώσεις της εποχής για τη λειτουργία του σώματος τον βοήθησαν στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του για την ψυχή, τις σκέψεις και γενικότερα στη διερεύνηση της μεταφυσικής.
Ίσως τον έχετε ακούσει με το εξελληνισμένο όνομα Καρτέσιος. Στο τελευταίο βιβλίο του: Τα πάθη της ψυχής, συμπυκνώνει τη γνώση του από όλα τα αντικείμενα στα οποία είχε εντρυφήσει, όπως τα έχουμε ήδη αναφέρει. Στο έργο αυτό, έχοντας ήδη αναλύσει τη φυσιολογία του σώματος και τις λειτουργίες του, καταλήγει στις λειτουργίες της ψυχής.
Οι λειτουργίες της ψυχής
Ο Ντεκάρτ, αποδίδει τις σκέψεις στην ψυχή. Μάλιστα, τις χωρίζει και σε δύο είδη: αυτές που αποτελούν ενέργειες της ψυχής και αυτές που αποτελούν τα πάθη της. Στις ενέργειες τις ψυχής συγκαταλέγονται οι βουλήσεις μας, και αυτό το αιτιολογεί εμπειρικά. Δηλαδή, γνωρίζουμε εκ πείρας ότι απορρέουν απευθείας από την ψυχή και φαίνεται να εξαρτώνται αποκλειστικά από αυτήν.
Ακόμα και τις βουλήσεις, τις διαχωρίζει σε δύο κατηγορίες και θα μιλήσουμε με παραδείγματα για να καταστεί ασαφέστερο το μήνυμα του Ντεκάρτ. Υπάρχουν οι βουλήσεις που αποτελούν τις ενέργειες της ψυχής και αναφέρονται στην ίδια την ψυχή, όπως όταν θέλουμε να αγαπήσουμε το Θεό ή να συγκεντρώσουμε τη σκέψη μας σε κάποιο μη υλικό αντικείμενο. Ενέχουν δηλαδή την πρόθεση και την λειτουργία που απαιτείται για αλληλεπίδραση με κάτι άυλο.
Το άλλο είδος των βουλήσεων είναι οι ενέργειες που αναφέρονται στο σώμα μας, όπως όταν θέλουμε να βαδίσουμε. Δηλαδή, προκαλούμε την κίνηση των ποδιών και το βάδισμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ντεκάρτ πίστευε ότι η ψυχή είναι ενωμένη με όλα τα μέρη του σώματος και όχι συνδεδεμένη μόνο με κάποια συγκεκριμένα μέρη.
Ως πάθη της ψυχής αποκαλεί τα είδη των αντιλήψεων ή γνώσεων που βρίσκονται εντός μας, επειδή το ότι συχνά υπάρχουν ως τέτοιες δεν οφείλεται στην ψυχή μας και επειδή πάντοτε τις δεξιώνεται ως αναπαραστάσεις πραγμάτων. Ο Ντεκάρτ είναι ένας υπέρμαχος της ελευθερίας της βούλησης. Ας δούμε όμως τι εννοεί όταν μιλάει για αντιλήψεις που υπάρχουν μέσα μας.
Τις αντιλήψεις τις διαχωρίζει σε δύο είδη, σε αυτές που έχουν ως αίτιο την ψυχή και σε αυτές που έχουν ως αίτιο το σώμα. Θεωρεί βέβαιο το ότι δεν θα μπορούσαμε να θέλουμε κάτι χωρίς ταυτόχρονα να αντιληφθούμε ότι το θέλουμε. Δηλαδή, αν το να θέλουμε κάτι αποτελεί ενέργεια της ψυχής, το να αντιληφθούμε ότι θέλουμε κάτι αποτελεί ένα πάθος της ψυχής.
Ο Ντεκάρτ αφιερώνει αρκετά άρθρα στις αντιλήψεις που ανάγονται στην ψυχή, στο σώμα, στα εξωτερικά αντικείμενα κ.ο.κ. Ωστόσο, δεν υπάρχει το περιθώριο μέσα σε λίγες μόνο παραγράφους να επεκταθούμε περισσότερο σε κάθε περίπτωση. Εν συντομία όμως και χάριν βαθύτερης κατανόησης, θα τονίσω το ότι ο Ντεκάρτ έχει εξετάσει τις διαφορές που έχουν τα πάθη της ψυχής από όλες τις άλλες σκέψεις της. Έτσι, ορίζει αυτά τα πάθη ως αντιλήψεις ή αισθήματα ή συγκινήσεις της ψυχής που αναφέρονται ειδικότερα σε αυτήν και δημιουργούνται, συντηρούνται και ενισχύονται από κάποια κίνηση των πνευμάτων.
Χρειάζεται να ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση εδώ. Με τον όρο πνεύματα, ο Ντεκάρτ, δεν εννοεί τις οντότητες που πιθανώς μας έρχονται πρώτες στο μυαλό. Τα πνεύματα του Ντεκάρτ είναι λεπτοφυέστατες ουσίες που βρίσκονται στο αίμα μας. Η έντονη ενέργειά τους αλλά και το σχεδόν μηδενικό τους μέγεθος, τους επιτρέπουν να φτάσουν σε σημεία του οργανισμού που ούτε το αίμα δεν έχει τη δυνατότητα να διαπεράσει, όπως συγκεκριμένα σημεία του εγκεφάλου. Για να κατανοήσουμε ακριβώς τι είναι τα πνεύματα θα πρέπει να αφιερώσουμε τουλάχιστον ένα άρθρο που να επεξηγεί τη φυσιολογία του σώματος που αποδίδει ο Ντεκαρτ στον άνθρωπο, σύμφωνα με τις γνώσεις της εποχής. Ωστόσο, έστω και πολύ χονδροειδώς, πήραμε μια ιδέα για τα πνεύματα και σίγουρα τα διαχωρίσαμε από τις οντότητες άλλου είδους.
Επιστρέφοντας στα πάθη της ψυχής, ο Ντεκάρτ αναφέρεται σε αντιλήψεις, αισθήματα και συγκινήσεις. Ως αντιλήψεις, υποδηλώνει όλες τις σκέψεις που δεν αποτελούν ενέργειες της ψυχής ή βουλήσεις. Τα πάθη, μπορούν επίσης να ονομαστούν αισθήματα, λόγω του ότι η ψυχή τα δέχεται όπως τα αντικείμενα των εξωτερικών αισθήσεων, για παράδειγμα, όπως αντιλαμβάνεται κάτι με το αισθητήριο όργανο του ματιού.
Ο πιο ορθός όρος που χρησιμοποιεί ο Ντεκάρτ από τους τρεις, είναι οι συγκινήσεις. Αυτός ο όρος μπορεί να αποδοθεί σε όλες τις ποικίλες σκέψεις της ψυχής, σε όλες τις αλλαγές που σημειώνονται εντός της. Ο βασικότερος, όμως, λόγος για τον οποίο οι συγκινήσεις είναι ο καταλληλότερος όρος, είναι γιατί από όλα τα είδη σκέψεων που έχει η ψυχή, τα πάθη την ταράζουν και την κλονίζουν περισσότερο. Κατά την ανάλυση των παθών της ψυχής, ο Ντεκάρτ καταλήγει σε μία ψυχολογική διαπίστωση, σύμφωνα με την οποία το σώμα προετοιμάζει την ψυχή για δράση.
Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι το κυριότερο αποτέλεσμα όλων των παθών στους ανθρώπους είναι το εξής: Παρακινούν και προδιαθέτουν την ψυχή των ανθρώπων να θέλει τα πράγματα για τα οποία τα πάθη προπαρασκευάζουν το σώμα. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το αίσθημα του φόβου προτρέπει την ψυχή να θέλει να το «βάλει στα πόδια», το αίσθημα της τόλμης να θέλει να αγωνιστεί, ενώ το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα πάθη.
Η ισχύς της ψυχής επί των παθών της
Η βούληση από τη φύση της είναι τόσο ελεύθερη που δεν ενεργεί ποτέ υπό καθεστώς εξαναγκασμού. Τα πάθη μας δεν μπορούν ούτε να διεγερθούν ούτε να εξαλειφθούν άμεσα από τη δύναμη της βούλησής μας αλλά έμμεσα με την παράσταση των πραγμάτων που συνάπτονται συνήθως με τα πάθη που θέλουμε να απορρίψουμε. Κατά τον Ντεκάρτ, η πείρα δείχνει ότι οι άνθρωποι που ερεθίζονται περισσότερο από τα πάθη τους δεν είναι αυτοί που τα γνωρίζουν καλύτερα. Επίσης, τα πάθη ανήκουν στις αντιλήψεις τις οποίες ο στενός δεσμός που υφίστανται ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα, τις καθιστά συγκεχυμένες και ασαφείς.
Ας συνεχίσουμε με το παράδειγμα του φόβου και της τόλμης που αναφέραμε ανωτέρω. Για να εξαλειφθεί μέσα μας ο φόβος και να διεγερθεί η τόλμη, δεν αρκεί να έχουμε την αντίστοιχη βούληση. Πρέπει να διερευνήσουμε με προσοχή τους λόγους, τα αντικείμενα ή τα παραδείγματα που πείθουν ότι ο κίνδυνος δεν είναι μεγάλος, ότι η άμυνα εγγυάται περισσότερη ασφάλεια από την φυγή. Ακόμη, πρέπει να πειστούμε ότι η νίκη θα μας γεμίσει με χαρά και δόξα ενώ από τη φυγή μπορούμε να προσδοκούμε περισσότερο λύπη και άλλα παρόμοια.
Μια δυνατή ψυχή, οφείλει να κυριαρχεί πάνω στα πάθη της. Μπορεί να διαχειριστεί κάποια πάθη επιστρατεύοντας κάποια άλλα, καθώς επίσης και αξιοποιώντας τη βούλησής της. Η επίγνωση της αλήθειας, του καλού και του κακού, αποτελεί βασική σταθερά για τις κρίσεις μιας ψυχής. Σύμφωνα με αυτές οι γνώσεις, η ψυχή αποφασίζει και ρυθμίζει τις ενέργειες του βίου της.
Υπάρχουν όμως και οι αδύναμες ψυχές. Αυτές, αφήνονται να άγονται και να φέρονται από τα πάθη της στιγμής. Η βούληση δεν ακολουθεί κρίσεις βασισμένες στην αλήθεια και τη γνώση. Αντίθετα, εξουσιάζεται από τα πάθη, τα οποία πολλές φορές μπορεί να είναι και αντικρουόμενα, φέρνοντας την ψυχή σε μία αξιοθρήνητη κατάσταση. Ωστόσο, ο Ντεκάρτ υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει καμία ψυχή τόσο ανίσχυρη, που να μην έχει τη δυνατότητα, υπό προϋποθέσεις, να υπερισχύσει των παθών της. Αν η ψυχή διευθύνεται σωστά, θα ενεργήσει βασισμένη σε κρίσεις και όχι σε πάθη της στιγμής. Η ψυχή, ουσιαστικά, μπορεί να εκπαιδευτεί, να δυναμώσει, να εξελιχθεί.
Το θέμα: Ψυχή, έχει απασχολήσει πάρα πολλούς φιλοσόφους και στοχαστές στο πέρασμα των αιώνων. Η προσέγγιση του Ντεκάρτ είναι, ίσως, λίγο δυσνόητη, γι’ αυτό αν θέλετε να σταθούμε και να αναλύσουμε κάποιο σημείο περισσότερο, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μου στο ioanna@myalchemies.com. Σε αυτό το άρθρο πήραμε μια πρώτη εικόνα για την ανάλυση του Ντεκάρτ σχετικά με τα πάθη της ψυχής. Κάθε παράγραφος κρύβει μέσα της κι άλλα ζητήματα που χρίζουν ανάλυσης και θαχαρώ να λάβω τους προβληματισμούς σας.
Ίσως σας ενδιαφέρει να μάθετε περισσότερα και για το τι συμβαίνει με την ψυχή, μετά το βιολογικό θάνατο του ανθρώπου. Θα σας παραπέμψω σε μία συνέντευξή μου για το βιβλίο μου: “Το ταξίδι της Ψυχής”, που ίσως σας ενδιαφέρει. Μπορείτε, λοιπόν, να διαβάσετε περισσότερα, από ΕΔΩ.
Το βιβλίο μπορείτε να το προμηθευτείτε από εδώ: Το Ταξίδι της Ψυχής.
