Εξ-ερευνήσεις

Ίσως αναρωτιέστε τι σχέση έχει ο Ήλιος της Βεργίνας που έχω ως πρώτη φωτογραφία σε αυτό το άρθρο, με τα Αρχαία Γίτανα. Θα πάρουμε την ιστορία από την αρχή και θα φτάσουμε και σ’ αυτό το σημείο. Για αρχή, θα σας δώσω περισσότερα στοιχεία σχετικά με το πού βρισκόμαστε, καθώς τα Γίτανα δεν αποτελούν πολυδιαφημισμένο αρχαιολογικό χώρο. Βρισκόμαστε, λοιπόν, στο νομό Θεσπρωτίας, στη νοτιοδυτική πλαγιά του βουνού της Βρυσσέλας, στη συμβολή του χειμάρρου Καλπακιώτικου με τον ποταμό Καλαμά (αρχαίος Θύαμις). Ο αρχαιολογικός χώρος των Γιτάνων καλύπτει μία έκταση 287 στρεμμάτων και αξίζει να τον εξερευνήσετε!

Τα Γίτανα ιδρύθηκαν περίπου το 336/330 π.Χ. και καταλήφθηκαν από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ.. Από την ίδρυσή τους μέχρι την κατάληψή τους, διετέλεσαν πολιτικό κέντρο του Κοινού των Θεσπρωτών και έγιναν η δεύτερη -χρονικά- πρωτεύουσα της Θεσπρωτίας, μετά την Ελέα. Τα Γίτανα εξακολούθησαν να κατοικούνται και μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση. Τα ευρήματα από τη στοά της Αγοράς βεβαιώνουν μια ζωηρή εμπορική δραστηριότητα τους δύο τελευταίου προχριστιανικούς αιώνες. Τα λατρευτικά οικοδομήματα, όπως ο ναός της Παρθένου, συνέχισαν να λειτουργούν έως τις τελευταίες δεκαετίες του 1ου π.Χ. αιώνα, οπότε και η πόλη εγκαταλείφθηκε οριστικά.

Για την ύπαρξη της πόλης των Γιτάνων πληροφορούμαστε από φιλολογικές αναφορές, Ρωμαίων κυρίως ιστορικών, και η επιβεβαίωση έρχεται από τις επιγραφές σε λίθους και σφραγίσματα. Σε ένα από τα 3.000 πήλινα σφραγίσματα που βρέθηκαν στην ανασκαφή ενός μεγάλου δημόσιου κτηρίου, επιβεβαιώνεται η ταύτιση του ονόματος της αρχαίας πόλης από την επιγραφή ΓΙΤΑΝΑ. Το δημόσιο αυτό κτήριο ταυτίζεται σήμερα με το Πρυτανείο – Αρχείο της πόλης. Μία ακόμη επιγραφή που επιβεβαιώνει την ονομασία της πόλης, βρέθηκε σε ορειχάλκινο έλασμα του “Μικρού Ναού”, του ναού της Θέμιδος και της Παρθένου που βρίσκεται στην αρχή μίας εκ των κεντρικών οδών που οδηγούν στα δημόσια κτήρια.

Τμήμα της οχύρωσης των Αρχαίων Γιτάνων.

Η οχύρωση των Αρχαίων Γιτάνων, στη Θεσπρωτία

Η πόλη των Αρχαίων Γιτάνων περιβάλλεται από ισχυρό πολυγωνικό τείχος σε όλες τις πλευρές, με περίμετρο που φτάνει τα 2.500 μέτρα και ενίσχυση με πύργους και θλάσεις. Στην κορυφή του υψώματος, η οχύρωση καταλήγει σε ημικυκλικό πύργο. Η κεντρική είσοδος της πόλης βρισκόταν στο μέσο περίπου της βορειοδυτικής πλευράς του τείχους και το άνοιγμά της έφτανε τα 4 μέτρα. Συνολικά, υπήρχαν τρεις κύριες είσοδοι και τρεις μικρότερες πυλίδες.

Την άμυνα της δυτικής οχύρωσης ενισχύει ένα πολυγωνικό προτείχισμα, το οποίο ξεκινά από τη βορειοδυτική γωνία και φτάνει ως τον ποταμό Καλαμά. Ένα εσωτερικό τείχος μήκους 315 μέτρων χωρίζει τον αρχαίο οικισμό σε δύο μεγάλους οικιστικούς τομείς. Ο δυτικός τομέας καταλαμβάνει μία έκταση 50 στρεμμάτων και από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, τα σημαντικότερα ανασκαφέντα κτήρια βρίσκονται εδώ. Η περιοχή ανατολικά του διατειχίσματος δεν έχει διερευνηθεί ακόμα, ενώ είναι εμφανής η ύπαρξη κτηριακών συγκροτημάτων.

Στην αγορά των Αρχαίων Γιτάνων.

Ο οικισμός και η αγορά των αρχαίων Γιτάνων

Η πολιτική και εμπορική αγορά αποτελούσε την καρδιά της πόλης και καταλαμβάνει ένα μεγάλο πλάτωμα στα βορειοανατολικά του διατειχίσματος. Έχει τη μορφή ορθογώνιας πλατείας και στα βόρεια πλαισιώνεται από μία επιμήκη στοά. Δίπλα στη στοά, ανασκάφηκε κτήριο το οποίο λειτουργούσε πιθανότατα ως χώρος λατρείας. Η λίθινη βάση που βρέθηκε εκεί, η οποία θεωρείται ότι στήριζε “βαίτυλο” (οξυκόρυφο λατρευτικό κίονα), οδηγεί στην πεποίθηση ορισμένων αρχαιολόγων ότι πρόκειται για ναό του Απόλλωνα Αγυιέα. Η νότια πλευρά οριοθετείται από έναν πλακόστρωτο δρόμο και συγκρότημα καταστημάτων.

Αυτό είναι το κτίσμα το οποίο εικάζεται ότι αποτελούσε το ναό του Αγυιέα Απόλλωνα.

Η πόλη ήταν χτισμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, το οποίο βασίζεται σε σειρά από παράλληλους δρόμους πλάτους 4-6 μ. που τέμνονται καθέτως από δρόμους πλάτους 2-3 μ.. Το Ιπποδάμειο σύστημα το συναντάμε ξανά στην Ήπειρο, στην αρχαία Κασσώπη! Μεταξύ των τεμνόμενων οδών, ορίζονται οικοδομικές νησίδες, στις οποίες διακρίνονται δημόσια και ιδιωτικά κτήρια.

Υπάρχουν δύο ακόμη σημεία στον αρχαιολογικό χώρο που αξίζουν την ιδιαίτερη προσοχή μας. Το αρχαίο θέατρο και το πρυτανείο. Για το αρχαίο θέατρο των Γιτάνων θα αφιερώσω ένα ολόκληρο άρθρο, λίαν συντόμως. Πάμε λοιπόν, να δούμε το συγκρότημα που καλείται Πρυτανείο ή Αρχείο.

Ψηφιδωτό σε χώρο συνάθροισης του Πρυτανείου. Διακρίνονται 2 μπλε δελφίνια, ένα κάτω αριστερά και ένα πάνω δεξιά, ενώ στη μέση διακρίνουμε τη μορφή ενός μεγαλόσωμου ζώου, πιθανότατα λέοντα.

Στην αρχή μίας από τις κεντρικές οδικές αρτηρίες ανασκάφηκε μικρός ναός με πρόναο, σηκό και πλακοστρωμένο αύλειο χώρο. Στην απόληξή της συναντάμε ένα δημόσιο κτήριο, το οποίο ταυτίζεται με το Πρυτανείο – Αρχείο της πόλης. Το εν λόγω κτήριο διαμορφώνεται γύρω από μία κεντρική υπαίθρια αυλή με τους χώρους συμποσίων, τους εργαστηριακούς και τους αποθηκευτικούς χώρους. Στους χώρους των συμποσίων σώζονται κάποια ψηφιδωτά με μπλε και άσπρες ψηφίδες. Στους αποθηκευτικούς χώρους βρέθηκαν πήλινα πιθάρια στην αρχική τους θέση.

Πήλινα πιθάρια σε αποθηκευτικό χώρο του Πρυτανείου των Αρχαίων Γιτάνων. Στο βάθος μπορείτε να διακρίνετε το ψηφιδωτό με τον Ήλιο της Βεργίνας.

Η έκταση του Πρυτανείου αγγίζει τα 1.500 τ.μ., στη νοτιοδυτική γωνία της πόλης. Ο λίθινος αγωγός που βρέθηκε στην αυλή χρησίμευε στην απομάκρυνση των όμβριων υδάτων προς τον γειτονικό πλακοστρωμένο δρόμο. Τα ευρήματα σε συνδυασμό με τις ιστορικές αναφορές μαρτυρούν τη σπουδαιότητα της πόλης των Γιτάνων για τους Θεσπρωτούς και αιτιολογούν την ύπαρξη του Πρυτανείου και του Αρχείου της πόλης.

Ο Ρωμαίος ιστορικός Λίβιος, αναφέρει ότι στα Γίτανα συγκεντρώνονταν οι εκπρόσωποι των Ηπειρωτών. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως επιγραφές απελευθέρωσης δούλων με αναφορά στον προστάτη τους, που ήταν ο επώνυμος άρχοντας και σχεδόν 3.000 σφραγίσματα για την επικύρωση εγγράφων. Επίσης, στην πρόσοψη της στοάς της Αγοράς βρέθηκαν βάθρα σπουδαίων αναθημάτων. Όλα αυτά μαζί καταδεικνύουν τα Γίτανα ως σημαντικότατη πόλη και πολιτικό κέντρο του Κοινού των Θεσπρωτών. Θεωρείται πολύ πιθανό, η πόλη να φιλοξενούσε και συνελεύσεις του Κοινού των Ηπειρωτών.

Γιατί απαντάται στα Αρχαία Γίτανα ο Ήλιος της Βεργίνας;

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση των Θεσπρωτών και των Ηπειρωτών γενικότερα με το Βασίλειο της Μακεδονίας, το σύμβολο του οποίου ήταν ο Ήλιος της Βεργίνας, πρέπει να μάθουμε περισσότερα για τα πολιτικά δρώμενα εκείνων των χρόνων. Η Θεσπρωτία, αν και αποτέλεσε μία από τις πρώτες περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν ελληνικά φύλα, ήδη από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., παρέμεινε, ωστόσο, μέχρι την ύστερη κλασική εποχή στις παρυφές των πολιτισμικών και ιστορικών εξελίξεων του ελληνισμού.

Οι Θεσπρωτοί αποτελούσαν μία από τις τρεις μεγαλύτερες ηπειρωτικές φυλετικές ομάδες, μαζί με τους Μολοσσούς και τους Χάονες. Πριν την εγκατάσταση των Μολοσσών στην Ήπειρο (1.100 π.Χ.), κατείχαν πιθανότατα όλη την ηπειρωτική ακτή απέναντι από την Κέρκυρα έως και την οροσειρά της Πίνδου. Έκτοτε, και έως τον 5ο αι. π.Χ., περιορίστηκαν στα ανατολικά της πεδιάδας των Ιωαννίνων.

Κατά τον 5ο αι. π.Χ. ο ποταμός Καλαμάς αποτελούσε το όριο μεταξύ της Θεσπρωτίας και της Κεστρίνης, που βρισκόταν στη σφαίρα επιρροής των Χαόνων, ενώ στη θεσπρωτική επικράτεια ανήκαν μέχρι τότε τα δύο πανελλήνιας εμβέλειας ιερά της Ηπείρου, το μαντείο της Δωδώνης και το Νεκρομαντείο του Αχέροντα. Ακολούθησαν νέες εδαφικές ανακατατάξεις, όπως η προσάρτηση της
Δωδώνης από τους Μολοσσούς, η ανεξαρτητοποίηση του θεσπρωτικού φύλου των Κασσωπαίων και η προσάρτηση από τους Θεσπρωτούς της νότιας Κεστρίνης, που οριστικοποίησαν μέσα στον 4ο αι. π.Χ. τα σύνορα της Θεσπρωτίας στα σημερινά της περίπου όρια, συμπεριλαμβάνοντας ένα μικρό τμήμα της σημερινής νότιας Αλβανίας.

Η θέα από το λόφο των Γιτάνων προς τον Καλαμά.

Οι ιστορικές συγκυρίες (Πελοποννησιακός Πόλεμος, παρακμή πόλης-κράτους και άνοδος ευρύτερων πολιτικών συνασπισμών, σταδιακή μετατόπιση του κέντρου βάρους στη βόρεια Ελλάδα) έθεσαν τους Θεσπρωτούς σε τροχιά ακμής και καινοφανών εξελίξεων, όπως η πολιτική τους οργάνωση (ίδρυση του Κοινού των Θεσπρωτών το β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. και συμμετοχή στην
Ηπειρωτική Συμμαχία), η ίδρυση, για πρώτη φορά, τειχισμένων πόλεων, που συνοδεύτηκε από μια εντυπωσιακή πληθυσμιακή αύξηση, και η εισαγωγή της γραφής, του νομίσματος και του κεραμικού τροχού.

Το νεοσύστατο, ωστόσο, θεσπρωτικό κράτος δεν πρόλαβε να χαράξει ανεξάρτητη πορεία. Η μακεδονική εμπλοκή στην Ήπειρο, που ξεκίνησε με τη σύνδεση του Φίλιππου Β΄ του Μακεδόνα με το Μολοσσικό βασιλικό οίκο μέσω του γάμου του με την Ολυμπιάδα (357 π.Χ.) και συνεχίστηκε με την ενθρόνιση του αδελφού της Ολυμπιάδας Αλέξανδρου Α΄ του Μολοσσού
και την απόδοση σε αυτόν των Ηλειακών αποικιών της Κασσωπαίας (343/2 π.Χ.), συντέλεσε στην περαιτέρω ισχυροποίηση των Μολοσσών.

Ο Ήλιος της Βεργίνας στο Πρυτανείο.

Η ίδρυση της Συμμαχίας των Μολοσσών (342 π.Χ.), στην οποία προσχώρησαν και οι Θεσπρωτοί μεταξύ άλλων ηπειρωτικών φύλων, επισφράγισε την αναγνώριση της μολοσσικής υπεροχής. Η Συμμαχία, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Α΄, γρήγορα μετονομάστηκε σε Ηπειρωτική Συμμαχία, με τη μεσολάβηση της πολεμικής επιχείρησης του Αλέξανδρου στην Ιταλία (334 – 331 π.Χ.). Ο σχηματισμός αυτός, παρότι ξεκίνησε σαν αμυντική συμμαχία, φαίνεται πως σύντομα μετεξελίχθηκε σε μια μορφή ομόσπονδου κράτους, όπου ωστόσο οι Μολοσσοί βασιλείς ασκούσαν ενισχυμένη συγκεντρωτική εξουσία.

Ήδη, λοιπόν, στα χρόνια που ιδρύθηκε η πόλη των Γιτάνων, η επιρροή των Μακεδόνων στα δρώμενα των Ηπειρωτών ήταν πολύ έντονη. Ξεκίνησε με τη συμμαχία που έφερε ο γάμος της Ολυμπιάδας με τον Φίλιππο Β’ και συνεχίστηκε με τη βασιλεία του αδερφού της, Αλέξανδρου Α’. Συνεπώς, αυτό το ψηφιδωτό στην τότε ισχυρή θεσπρωτική πόλη, μαρτυρά τις σχέσεις Ηπείρου – Μακεδονίας και καταδεικνύει την εξουσία της Μακεδονικής βασιλείας επί των Θεσπρωτών.

Στο βίντεο που ακολουθεί κάνουμε μία σύντομη περιήγηση στο Πρυτανείο των Αρχαίων Γιτάνων.

Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι την εποχή αυτή εμφανίζεται για πρώτη φορά και ο όρος «έθνος Ηπειρωτών». Ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας κορυφώθηκε την εποχή των διαδόχων και επιγόνων του Μ. Αλεξάνδρου, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πύρρου (293 – 272 π.Χ.), που κατόρθωσε να επιβληθεί ως ένας από τους ισχυρότερους ελληνιστικούς ηγεμόνες του ελλαδικού χώρου, με επεκτατικές βλέψεις προς τη Σικελία και τη νότια Ιταλία. Στα χρόνια της βασιλείας του η Ήπειρος γνωρίζει τη μεγαλύτερη ακμή της, ενώ η εδαφική της επικράτεια εκτείνεται από την Επίδαμνο της νότιας Ιλλυρίας μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο.

Η Αρχαία Νεμέα βρίσκεται στις υπώρειες των Αρκαδικών βουνών, περιλαμβάνει την κοιλάδα του ποταμού Νεμέα – και την εκτεταμένη πεδιάδα του Ασωπού (Φλιάσιον πεδίον). Η ονομασία της προέρχεται από το ρήμα νέμω – βοσκώ γι’ αυτό και αντίστοιχα στο Ιερό του Νέμειου Διός τιμούνταν ο Δίας ως προστάτης των βοσκών και όχι ο Ολύμπιος Δίας. Κατ’ άλλη εκδοχή, η περιοχή έλαβε το όνομά της από τη νύμφη Νεμέα, κόρη του ποτάμιου θεού Ασωπού.

Είναι γνωστό ότι η κοιλάδα αυτή, βρίσκεται σε μία φυσικά “λεκάνη”, γύρω από την οποία ορθώνονται λόφοι. Η φυσική αποστράγγιση της κοιλάδας, που γίνεται από το βορρά προς τον Κορινθιακό Κόλπο, δεν ήταν πάντα απρόσκοπτη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, κατά καιρούς, το χειμώνα να μετατρέπεται σε έλος και να στεγνώνει μόνο το καλοκαίρι. Συνεπώς, κατά το μεγαλύτερο διάστημα του έτους, η κοιλάδα δεν ήταν κατοικήσιμη, παρά μόνο κατάλληλη για βοσκή, στηρίζοντας περισσότερη την πρώτη εκδοχή για την προέλευση της ονομασίας της.

Υπόγειος χώρος στο ναό του Νέμειου Διός. 

Η Νεμέα κατά τους προϊστορικούς χρόνους

Η Νεμέα είναι γη εύφορη, με άφθονα νερά και φυσικά περάσματα επικοινωνίας προς την Κορινθία, την Αργολίδα και άλλες περιοχές της Πελοποννήσου. Έτσι, παρείχε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ανθρωπίνων κοινωνιών ήδη από τη Νεολιθική Εποχή. Η αρχαιολογική έρευνα, ιδιαίτερα των τελευταίων χρόνων, έχει δείξει ότι η περιοχή της Νεμέας κατοικήθηκε κατά την τελευταία περίοδο της Εποχής του Λίθου και σ’ όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού.

Πιο συγκεκριμένα, ευρήματα που μαρτυρούν την κατοίκηση κατά τη Νεολιθική Εποχή (7000-3000 π.Χ.) ανιχνεύθηκαν στο λόφο Τσούγκιζα Αρχαίας Νεμέας, στην Ακρόπολη και την πόλη του Φλιούντος. Να σημειώσω εδώ, ότι σύντομα θα κάνουμε ξεχωριστό αφιέρωμα στον αρχαίο Φλιούντα με περισσότερες λεπτομέρειες, ιστορικά στοιχεία και φυσικά, εικόνες!

Η Πρωτοελλαδική Εποχή (3000-1900 π.Χ.) αντιπροσωπεύεται από τους σημαντικούς οικισμούς στο Πετρί και την Τσούγκιζα, ενώ βεβαιώθηκε και στο Φλιούντα. Στον οικισμό της Αγίας Ειρήνης Νεμέας, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως αντιπροσωπευτικά δείγματα ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας από τη Μεσοελλαδική Εποχή (1900-1600 π.Χ.), ενώ σε περιορισμένο βαθμό απαντώνται και στην Τσούγκιζα και το Φλιούντα. Ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Υστεροελλαδική (Μυκηναϊκή) Εποχή (1600-1100 π.Χ.) εντοπίστηκε στην Τσούγκιζα, την Αγία Ειρήνη, το Φλιούντα και στο Ιερό του Διός. Ο σπουδαιότερος όμως οικισμός είναι αυτός που έθαψε τους νεκρούς του στους ιδιαίτερα επιμελημένους θαλαμωτούς τάφους στ’ Αηδόνια, που αποτελούν ένα από τα πλουσιότερα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Πελοποννήσου.

Άποψη της βάσης του Ιερού.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, πρωτεύουσα της περιοχής υπήρξε αρχικά η Αραιθυρέα, πόλη σημαντική, που πήρε μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο κάτω από την αρχηγία του Αγαμέμνονα, όπως μνημονεύει ο Όμηρος στον Κατάλογο των Νηών. Για την Αραιθυρέα κάνει λόγο και ο γεωγράφος Στράβων, που αναφέρει ότι απείχε 30 στάδια από το Φλιούντα.

Ο ναός του Νέμειου Διός: από την ίδρυση ως την καταστροφή

Ο ναός του Διός κατασκευάστηκε περί το 330 π.Χ. με σκοπό την εξυπηρέτηση των Νεμείων αγώνων. Είναι ναός πρόστυλος, περίπτερος με 6×12 κίονες, κατασκευασμένος από τοπικό ασβεστόλιθο (πωρόλιθο). Έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία συνδέονται με το τέλος της κλασικής εποχής, όπως η χρήση και των τριών αρχιτεκτονικών ρυθμών της αρχαίας Ελλάδας, περιστύλιο με υψίκορμους και κίονες δωρικού ρυθμού, διώροφη κιονοστοιχία σε σχήμα “Π” στο εσωτερικό του σηκού, στο ισόγειο με κορινθιακού ρυθμού, στον όροφο δε ημικίονες ιωνικού ρυθμού.

Μια υπόγεια κρύπτη στο εσωτερικό του ναού πιθανολογείται ότι είχε χρήση τοπικού μαντείου. Ο ναός χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα μικρότερο από 70 χρόνια. Όταν οι αγώνες μεταφέρθηκαν στο Άργος, η περιοχή εγκαταλείφθηκε και άρχισε μια μακρά περίοδος παρακμής. Ο Παυσανίας, περνώντας από τη Νεμέα τον 2ο μ.Χ. αιώνα, βρήκε τη στέγη του γκρεμισμένη και το λατρευτικό άγαλμα του Νέμειου Διός να λείπει. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο ναός λεηλατήθηκε συστηματικά. Όρθιοι ως τις μέρες μας παρέμειναν τρεις μόνον κίονες, ένας στο περιστύλιο της ανατολικής όψης και δύο στον πρόναο.

Ο αναστηλωμένος πλέον ναός του Διός στην αρχαία Νεμέα.

Η θέση της Νεμέας σε ουδέτερο έδαφος, μεταξύ Αχαΐας, Αρκαδίας, Αργολίδας και Κορινθίας την κατέστησε κατάλληλη για τη δημιουργία ενός πανελλήνιου θρησκευτικού κέντρου, όπου τελούνταν τα Νέμεα, οι τέταρτοι κατά σειρά πανελλήνιοι αγώνες. Το Ιερό αποκτούσε ζωή μόνο κατά τη διάρκεια των αγώνων, τους θερινούς μήνες, και ελεγχόταν από τις κοντινές πόλεις-κράτη, αρχικά από τις Κλεωνές και από τον 5ο αι. π.Χ. από το Άργος.

Η πρωιμότερη οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο τοποθετείται στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., οπότε και κατασκευάσθηκαν ο πρώιμος Ναός του Διός και το Ηρώο του Οφέλτη. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. το Ιερό καταστράφηκε και οι αγώνες μεταφέρθηκαν στο Άργος. Το 330 π.Χ. οι αγώνες επέστρεψαν στη Νεμέα, γεγονός που συνδέεται με την πανελλήνια πολιτική των Μακεδόνων. Την ίδια περίοδο ανακατασκευάσθηκε ο Ναός του Διός, στον οποίο συνδυάζονται οι τρεις αρχαιοελληνικοί αρχιτεκτονικοί ρυθμοί (Δωρικός, Ιωνικός και Κορινθιακός). Το συνδυασμό και των τριών ρυθμών στον ίδιο ναό μπορούμε να δούμε και στο ναό του Επικούριου Απόλλωνος στις Βάσσες.

Παράλληλα, κατασκευάσθηκαν και κτήρια που εξυπηρετούσαν πρακτικές ανάγκες: ο Ξενώνας, οι Οίκοι, το Λουτρό, το Εστιατόριο και οι Οικίες. Το 271 π.Χ. οι αγώνες μεταφέρθηκαν για μία ακόμη φορά στο Άργος και έκτοτε το Ιερό εγκαταλείφθηκε σταδιακά. Κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο (ύστερος 4ος-5ος αι. μ.Χ.) αναπτύχθηκε στο χώρο ένας μεγάλος αγροτικός οικισμός. Το 384 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε τη λειτουργία των Ιερών και τις θυσίες στους θεούς. Έτσι, δρομολογήθηκε και η συστηματική καταστροφή του Ναού του Διός – όπως και τόσων άλλων – το δομικό υλικό του οποίου χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση μίας τρίκλιτης Βασιλικής. Ο οικισμός εγκαταλείφθηκε γύρω στο 580 μ.Χ.

Δομικό υλικό του αρχαίου Ιερού, τοποθετημένο μπροστά από τον αναστηλωμένο ναό.

Ο ναός του Νέμειου Διός στο σήμερα

Από το 1980 άρχισε να υλοποιείται ένα φιλόδοξο πρόγραμμα σταδιακής αναστήλωσης του ναού από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ, κ. Στέφανο Μίλλερ. Μετά τη συνταξιοδότησή του το 2004, το πρόγραμμα συνεχίστηκε από την καθηγήτρια του ίδιου Πανεπιστημίου, κ. Κιμ Σέλντον, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, της Αμερικανικής Σχολής της Αθήνας και με τις ευγενικές χορηγίες Ελλήνων και Αμερικανών πολιτών.

Σήμερα, τα μέλη του θριγκού της ΒΑ γωνίας βρίσκονται στη θέση τους στο ναό, με εξαίρεση αυτών του νότιου άκρου της ανατολικής όψης, τα οποία βρίσκονται αναστηλωμένα στο έδαφος μπροστά στο ναό, ώστε να μπορούν να τα παρατηρούν οι επισκέπτες. Οι μελέτες συνεχίζονται και επικεντρώνονται στην περαιτέρω συντήρηση του ναού, την κατανόηση και την ανάδειξη του μνημείου.

Πηγαίνοντας στο Πόρτο Γερμενό, τα επιβλητικά τείχη ενός φρουρίου και οι πύργοι του, θα τραβήξουν το ενδιαφέρον σας. Σε πολύ κοντινή απόσταση από την παραλία, τα αρχαία Αιγοσθένα στέκουν αγέρωχα, θυμίζοντας σελίδες της ιστορίας μας. Το αρχαίο φρούριο των Αιγοσθένων βρίσκεται σε πάρα πολύ καλή κατάσταση κυρίως λόγω των εργασιών συντήρησης και αναστήλωσης που έχουν πραγματοποιηθεί.

Ιστορικά στοιχεία για την αραία πόλη των Αιγοσθένων

Η αρχαία πόλη των Αιγοσθένων είναι κτισμένη στην ανατολική πλευρά του Κορινθιακού κόλπου και περιβάλλεται από τις οροσειρές του Κιθαιρώνα προς βορρά, του Μύτικα προς νότο και του Μακρού όρους προς τα νοτιοδυτικά. Η θέση θεωρείται στρατηγικής σημασίας λόγω της εγγύτητάς της με έναν από τους κύριους στρατιωτικούς δρόμους, ο οποίος διερχόμενος από τη βόρεια Μεγαρίδα, συνέδεε Πελοπόννησο με Βοιωτία. Η θέση πάνω στο λόφο προσφέρει μια φυσική οχύρωση και πολύ καλή εποπτεία στη γύρω περιοχή και τον Κορινθιακό.

Τμήμα από τα σωζώμενα τείχη της αρχαίας Ακρόπολης των Αιγοσθένων.

Η τοποθεσία αυτή, φαίνεται να κατοικείται αδιαλείπτως από τα Γεωμετρικά Χρόνια (1050–700 π.Χ.) μέχρι και τα Βυζαντινά. Ο ιστορικός Ξενοφώντας, αναφέρει δύο φορές τα Αιγόσθενα ως περιστασιακό σημείο στάσης του στρατεύματος των Σπαρτιατών κατά τη διέλευσή τους από την περιοχή το 378 και 371 π.Χ. Μέχρι και τον 4ο π.Χ. αιώνα, η κώμη αυτή ανήκε στη σφαίρα της γεωπολιτικής επιρροής της πόλης-κράτους των Μεγάρων.

Στα μέσα με τέλη του 4ου αιώνα, η απειλή της προέλασης των Μακεδόνων ήταν πολύ έντονη. Έτσι, οι Μεγαρείς με τη βοήθεια των Αθηναίων συμμάχων τους, αποφάσισαν να οχυρώσουν τα Αιγόσθενα ώστε να ισχυροποιήσουν την αντίσταση μία πιθανής καθόδου του βασιλιά Φιλίππου του Β’ προς την Αττική. Εκείνης της εποχής είναι τα τείχη που βλέπουμε σήμερα!

Στα τέλη αυτού του αιώνα, εγκαταστάθηκε εκεί η μακεδονική φρουρά του ηγεμόνα Δημήτριου του Πολιορκητή, παραμένοντας όμως στην επικράτεια των Μεγάρων. Κατά τον 3ο αιώνα, τα Αιγόσθενα αυτονομούνται, ωστόσο παραμένουν συνδεδεμένα με τα Μέγαρα με μια ιδιότυπη συμπολιτεία.

Διακρίνεται μέρος του τείχους της ακρόπολης και των πύργων της.

Τον 3ο αιώνα π.Χ. τα Αιγόσθενα αυτονομούνται, συστήνοντας μία ιδιότυπη συμπολιτεία με τα Μέγαρα. Από το 224–192 π.Χ. προσχωρούν ως ανεξάρτητη πόλη στο Κοινό των Βοιωτών, στο οποίο συμμετείχαν πιθανώς έως την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ. Σε μία ευρεθείσα επιγραφή, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός αναφέρεται ως «οικιστής» της κώμης αυτής. Από αυτό το εύρημα, συμπεραίνουμε ότι πιθανότατα αυτή η πόλη να είχε αποσπάσει την εύνοια του αυτοκράτορα.

Περί το 145 μ.Χ. την επισκέπτεται ο περίφημος περιηγητής Παυσανίας, που αναφέρει την παρουσία ενός αξιόλογου ιερού αφιερωμένου στον μάντη και ψυχοθεραπευτή Μελάμποδα. Το ιερό αυτό δεν έχει βρεθεί, αλλά εικάζεται ότι η θέση του ήταν στην κάτω πόλη. 

Η κατοίκηση στα Αιγόσθενα συνεχίζεται και τον 5ο–6ο αιώνα, όπως διαπιστώνεται από την πεντάκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, που ανασκάφηκε πλησίον των βόρειων μακρών τειχών. Μεταγενέστερα, περί τον 11ο αιώνα, πάνω στα κατάλοιπά της ανεγέρθηκε το υφιστάμενο ναΰδριο της Παναγίας ή Αγίας Άννας. Επίσης, στον χώρο της ακρόπολης ιδρύθηκε μοναστήρι, ενδεχομένως τον 12ο ή 13ο αιώνα, από το οποίο διασώζονται το καθολικό του Αγίου Γεωργίου και συγκρότημα ερειπωμένων κελιών.

Ο ΝΑ πύργος της ακρόπολης των Αιγοσθένων.

Από τη μετατροπή αυτή συνάγεται ότι το αρχαίο φρούριο είχε απολέσει τη στρατιωτική ιδιοσυγκρασία του, κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής. Θα φτάσουμε μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, για να δούμε τις αρχαίες οχυρώσεις να προσελκύουν τακτικά διάφορους ξένους περιηγητές και αρχαιοδίφες, που τις περιγράφουν με θαυμασμό στα οδοιπορικά και τις μελέτες τους.

Η δομή της ακρόπολης και οι πύργοι των Αιγοσθένων

Η ακρόπολη στεφανώνει την κορυφή ενός χαμηλού λόφου, ανατολικά του όρμου των Αιγοσθένων. Έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου, μέγιστων διαστάσεων 190Χ80 μ. και συνολικό ανάπτυγμα περιμετρικών τειχών 528 μ. Ο οχυρωματικός περίβολος ενισχυόταν από οκτώ τετράγωνους πύργους και διέθετε περίδρομο, επικοινωνώντας με τον κάτωθεν οικιστικό τομέα με μία πύλη στο μέσο της δυτικής πλευράς. Οι πύργοι είναι κατασκευασμένοι με ισόδομη τοιχοποιία, ενώ στα μεταπύργια παρατηρείται τραπεζιόσχημη, πολυγωνική ή και ακανόνιστη.

Ο ΝΑ πύργος αποτελεί τμήμα της ακρόπολης του αρχαίου φρουρίου των Αιγοσθένων που χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. Πρόκειται για τον πύργο που είναι πλέον επισκέψιμος. Ήταν ο μεγαλύτερος και υψηλότερος πύργος του φρουρίου, με τετράγωνο σχήμα, πλευράς περίπου 9μ., τριώροφος, συνολικού ύψους περίπου 18μ., με δίρριχτη στέγη. Είναι κτισμένος με διπλή τοιχοποιία, με μεγάλους λαξευτούς ορθογώνιους λίθους εξωτερικά και εσωτερική παρειά έως το δεύτερο όροφο που συμπλέκεται με την εξωτερική μέσω διάτονων λίθων.
Η θύρα του πύργου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά. Στον πρώτο και δεύτερο όροφο υπάρχουν τοξοθυρίδες, ενώ στον τελευταίο όροφο παράθυρα για καταπέλτες, τρία σε κάθε πλευρά.
Ο πύργος διέσωζε ολόκληρη τη νότια πλευρά του έως την αετωματική απόληξη της στέγης μέχρι το 1981, όταν ο ισχυρός σεισμός των Αλκυονίδων έπληξε σοβαρά το μνημείο.

Το εσωτερικό του πύργου.

Εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης στην ακρόπολη

Το 2011 ξεκίνησε το Έργο «Σωστικές Επεμβάσεις Στερέωσης ΝΑ Πύργου Αρχαίου Φρουρίου Αιγοσθένων», που χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ – Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αττική 2007-2013» με προϋπολογισμό 2.184.000 ευρώ και εκτελέστηκε με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών. Φυσικό αντικείμενο του Έργου ήταν η αναστήλωση και πλήρης αποκατάσταση του μνημείου στη μορφή που είχε στην αρχαιότητα. Οι εργασίες που εκτελέστηκαν, περιελάμβαναν:
– Ανάσυρση και ταύτιση των λιθοπλίνθων που είχαν καταπέσει από το σεισμό του 1981 (συνολικά 146 μεγάλες λιθόπλινθοι).
– Αποσυναρμολόγηση του μνημείου έως το κατώφλι της θύρας του, προκειμένου να αρθούν οι σοβαρές βλάβες και παραμορφώσεις που είχε υποστεί (αποσυναρμολόγηση περίπου 600 αρχαίων λιθοπλίνθων).
– Δομική αποκατάσταση και συντήρηση των αρχαίων λιθοπλίνθων που ανασύρθηκαν και αποσυναρμολογήθηκαν. Επανατοποθέτηση του αρχαίου δομικού υλικού.
– Συμπλήρωση των τμημάτων που είχαν απωλεσθεί με νέες λιθοπλίνθους από λατυποπαγή ασβεστόλιθο της περιοχής, όμοιο με το αρχαίο δομικό υλικό.

Στον 2ο όροφο του ΝΑ πύργου.

Όλο αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο πύργος αυτός να είναι πλέον επισκέψιμος και να μπορούμε να δούμε σε όλη του τη διάσταση πώς ήταν κατά την αρχαιότητα! Πραγματικά αξίζει να επισκεφθείτε τον αρχαιολογικό χώρο και να περιηγηθείτε στα τείχη του φρουρίου, στα εκκλησάκια και στα κελιά του παλιού μοναστηριού.

Παράθυρα για καταπέλτες και τοξοθυρίδες στον 3ο και τελευταίο όροφο του πύργου.

Στο βίντεο που ακολουθεί που μπορείτε να δείτε μέρος των τειχών του φρουρίου, από τα πρώτα καλοδιατηρημένα ερείπια που θα συναντήσετε εισερχόμενοι στον αρχαιολογικό χώρο.