Ο πυρήνας της Βυζαντινής Μονής του Οσίου Λουκά ιδρύθηκε το 946 στις υπώρειες του Ελικώνα, από τον ίδιο τον Όσιο. Με τη βοήθεια του στρατηγού του Θέματος της Ελλάδας, Κρηνίτη, χτίστηκε στο σημείο αυτό ναός αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα. Κάτω από την ακρόπολη της αρχαίας Στείριδας, η τοποθεσία του Μοναστηριού προσφέρει απρόσκοπτη θέα στη Βοιωτική πεδιάδα. Στο μεγαλόπρεπο συγκρότημα που αναπτυσσόταν σταδιακά, δεσπόζουν πλέον δύο καθολικά. Το παλαιότερο είναι αφιερωμένο στην Παναγία και το μεταγενέστερο στον ίδιο τον Όσιο Λουκά.
Το συγκρότημα του μοναστηριού περιλαμβάνει, πέρα από τα δύο Καθολικά, καμπαναριό, μουσείο και ελαιοτριβείο, κρύπτη, στοές και βυζαντινή κρήνη. Κάθε ένα από αυτά έχει τη δική του, ξεχωριστή ιστορία και χρήση. Σήμερα, θα εξερευνήσουμε μαζί την Κρύπτη της Αγίας Βαρβάρας.
Η Κρύπτη της Αγίας Βαρβάρας
Η Κρύπτη, αφιερωμένη σήμερα στην Aγία Βαρβάρα, στεγάζει στη βόρεια πλευρά της τον τάφο του Οσίου Λουκά. Αρχικά, ο Όσιος θάβεται στο δάπεδο του κελιού του. Λίγους μήνες αργότερα, ο μοναχός Κοσμάς από την Παφλαγονία, υψώνει τον τάφο από το δάπεδο και τον καλύπτει με μαρμάρινες πλάκες. Γύρω στα 955, στην ίδια θέση, ανεγείρεται σταυρόσχημο ευκτήριο, πιθανότατα η σημερινή Κρύπτη.
Το 1011 ή το 1022 γίνεται η ανακομιδή των λειψάνων στο βορειοανατολικό διαμέρισμα του νεότερου καθολικού, που οικοδομείται πάνω από την αρχική θέση του τάφου. Σε άγνωστη χρονική στιγμή, προφανώς σε καιρό πολεμικής αναταραχής, το σκήνωμα εξαφανίζεται. Εντοπίζεται και πάλι, στα τέλη του 20ού αιώνα. Στην Κρύπτη στεγάζονται άλλοι δύο τάφοι που ανήκουν σε δύο από τους πρώτους και σημαντικούς για το μοναστήρι ηγούμενους.
Οι τοιχογραφίες της Κρύπτης και ο τάφος του Οσίου Λουκά
Οι τοιχογραφίες έχουν ταφικό χαρακτήρα, όπως φαίνεται από τις σκηνές του Πάθους του Χριστού, την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου κοντά στον τάφο του Οσίου και τη Δέηση στην κόγχη του ιερού. Τα δέκα σταυροθόλια της οροφής διακοσμούνται από προτομές σαράντα συνολικά Αγίων σε μετάλλια. Ανάμεσά τους, εκτός από τον ίδιο τον Όσιο Λουκά, απεικονίζονται αρκετοί ασκητές Άγιοι, αλλά και πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Μονής, όπως οι ηγούμενοι Θεόφιλος, αφιερωτής του κτηριακού συγκροτήματος, και Θεοδόσιος, κατά κόσμον Θεόδωρος Λεωβάχος, μέλος επιφανούς οικογένειας της Θήβας. Η ευρηματική διάταξη Αγίων, ηγουμένων και μοναχών στα σταυροθόλια της οροφής εξάρει το ιδεώδες του μοναχισμού.
Όπως προέβλεψε ο ίδιος ο Όσιος Λουκάς, τα πλήθη συρρέουν στο μοναστήρι μετά το θάνατό του. Ο τόπος ταφής του, η Κρύπτη, εξυπηρετεί αρχικά λειτουργικές ανάγκες των μοναχών, αλλά σταδιακά εξελίσσεται σε τόπο προσκυνήματος και κέντρο λατρείας, καθώς στο λείψανο αποδίδονται θαυματουργές ιδιότητες, κυρίως ιαματικές. Στο βίο του Οσίου καταγράφονται ιάσεις με εγκοίμηση, δηλαδή με τον ασθενή να κοιμάται δίπλα στον τάφο, συχνά για πολλές ημέρες, μέχρι ο Όσιος να τον επισκεφθεί στον ύπνο του και να τον θεραπεύσει. Οι προσκυνητές είναι κυρίως απλοί άνθρωποι, χωρικοί και τεχνίτες, και σπανιότερα κληρικοί ή αξιωματούχοι. Έρχονται από πόλεις και χωριά της Βοιωτίας, όπως η Θήβα και η Δαύλεια, αλλά και από την Εύβοια.
